ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΒΑΛΑ
Στα Βαλκάνια ο καπνός καλλιεργούνταν από το 1636. Στην Ελλάδα εισήχθη από δυο Γάλλους εμπόρους που καλλιέργησαν τα πρώτα φυτά στην Θεσσαλονίκη.
Το καπνικό ήταν ένα θέμα που κυριάρχησε στην Καβάλα και την επηρέασε σε όλους τους τομείς της ζωής της μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε ήταν ουσιαστικά η εποχή που η Καβάλα ξεκίνησε την μεγάλη της ανάπτυξη και άρχισε να έχει διεθνή σημασία. Ως συμπέρασμα, η Καβάλα εξαιτίας του καπνού αποτέλεσε ένα μεγάλο πολιτιστικό, θρησκευτικό και εμπορικό κέντρο.
Παρακάτω θα μιλήσουμε για την επεξεργασία του καπνού, για τον καπνεργατικό συνδικαλισμό, για τις καπναποθήκες του και τέλος για τις συνθήκες ζωής και εργασίας των καπνεργατών του περασμένου αιώνα.
Στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη η συστηματική καλλιέργεια καπνού άρχισε γύρω στο 1821. Η πρώτη ποικιλία καπνού καλλιεργήθηκε σε Χρυσούπολη, Γενησέα, Ξάνθη. Οι περιοχές αυτές είχαν εξαιρετικά καπνά γνωστά σε όλη την Τουρκία με το όνομα χρυσόφυλλα. Η επεξεργασία των καπνόφυλλων που γίνονταν στα σπίτια των παραγωγών, απαιτούσε πολυμελή οικογένεια και ειδικούς χώρους.

Οι καπνοπαραγωγοί παρέδιδαν τα καπνά στους καπνεμπόρους που τα επεξεργάζονταν στις πόλεις Καβάλα, Ξάνθη, Ελευθερούπολη, Δράμα, Δοξάτο, σε χάνια και σε μισθωμένες αποθήκες.Σύντομα οι μεγάλοι καπνέμποροι και οι εξαγωγικοί οίκοι οικοδόμησαν ιδιόκτητες καπναποθήκες δαπανώντας τεράστια ποσά. Στη Καβάλα, για παράδειγμα, η εταιρεία ΑΒΒΟΤ ξόδεψε 15000 λίρες Αγγλίας -ποσό τεράστιο για την εποχή.
Τα περισσότερα καπνά από την Θράκη πήγαιναν από το λιμάνι της Κεραμωτής στην Τουρκία. Όμως, το κύριο εξαγωγικό εμπόριο προς την Ευρώπη γίνονταν από το λιμάνι της Καβάλας.

Η πόλη από τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν έδρα πολλών προξενείων που εξυπηρετούσαν τους εμπορικούς οίκους. Η ραγδαία ανάπτυξη του καπνεμπορίου ανέδειξε την Καβάλα στην τριετία 1909 – 1912 σε πρώτο εξαγωγικό λιμάνι με εξαγωγές πολλαπλάσιες κι απ’ αυτές που γίνονταν από την Θεσσαλονίκη.
Οι πρώτες καπναποθήκες της Καβάλας κτίζονται τη δεκαετία του 1860. Τα κτίρια αυτά είναι διώροφα, ορθογώνια και με πολλά ανοίγματα στην πρόσοψη, σε αντίθεση με τις άλλες όψεις. Επίσης, είναι μονόχωρα, κτισμένα από πέτρα και ξύλο και οι στέγες τους είναι ξύλινες με βυζαντινά κεραμίδια. Χαρακτηρίζονται από τα πολλά συμμετρικά ανοίγματα και από τα τριγωνικά αετώματα των στεγών τους, που συχνά φέρουν φεγγίτες ορθογώνιους ή κυκλικούς. Το εσωτερικό των καπναποθηκών είναι ενιαίο. Στα πρώτα πατώματα τους αποθηκεύονται τα ανεπεξέργαστα καπνά, αραδιασμένα πάνω σε κρεβαταριές για να αερίζονται και να μην σαπίζουν. Τη φροντίδα αυτών των καπνών έχουν οι στοιβαδόροι, που μεταφέρουν στην πλάτη τους ανεπεξέργαστα δέματα στα «σαλόνια» επεξεργασίας και όταν αυτά γίνουν δέματα, τα μεταφέρουν πάλι στις κρεβαταριές για να στεγνώσουν. Τα «σαλόνια» βρίσκονται στα τελευταία πατώματα των καπναποθηκών και εδώ γίνεται η επεξεργασία του καπνού με το φως της ημέρας από άντρες και γυναίκες. Στις αρχές του 20ου αιώνα στην Καβάλα έχει διαμορφωθεί η παραθαλάσσια σειρά των καπναποθηκών. Ανήκουν στους Έλληνες καπνεμπόρους Βάρδα, Γρηγοριάδη, Τζιμούρτα, Φέσσα, Φώσκολο, Ναλμπάντη, Κασάπη, Ρηγανέζη, Σόλου, Τόκο, Εμφιετζόγλου, Σπόντη, Ιορδάνου κ.α. Η πόλη έγινε το μεγαλύτερο κέντρο επεξεργασίας καπνού των Βαλκανίων. Οι εταιρίες ανήκαν σε καπνέμπορους διαφόρων εθνικοτήτων (Έλληνες, Τούρκους, Ούγγρους, Εβραίους κτλ.).

Σήμερα κάποιες από τις καπναποθήκες καταρρέουν σαν στοιχειωμένες στο κέντρο της πόλης. Πριν λίγες δεκαετίες υπήρχαν 172 καπναποθήκες με 276 διαμερίσματα, ενώ σήμερα απέμειναν μόλις 50 καπναποθήκες με 72 διαμερίσματα. Διαπιστώνουμε πως η αδιαφορία γι’ αυτό το σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της Καβάλας είναι μεγάλη.

Η ανάπτυξη του καπνού στην Καβάλα ώθησε πολλούς εργάτες από τις γύρω περιοχές να μετακομίσουν στην πόλη μας. Έτσι, ένα μεγάλο κύμα μεταναστών γέμισε την πόλη, τα σοκάκια, τα καπνομάγαζα. Το 1921 στην Καβάλα υπήρχαν 4654 καπνεργάτες, το 1922 με τον ερχομό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Θράκης ο αριθμός των καπνεργατών έφθασε τους 9400. Για τα επόμενα χρόνια ο αριθμός τους αυξάνεται επίσης και το 1925 έχουμε τον αριθμό ρεκόρ που είναι 12.543 καπνεργάτες. Βέβαια, οι εργάτες και γενικότερα οι κάτοικοί της ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες, εφόσον δούλευαν πολλές ώρες και έπαιρναν μισθούς πείνας. Τα καπνομάγαζα, αν και ήταν το κύριο μέρος που θα μπορούσαν οι κάτοικοι να βρουν δουλειά, ήταν ανθυγιεινά και οι εργάτες είχαν να αντιμετωπίσουν πολλές αρρώστιες, αρκετές από τις οποίες ήταν θανατηφόρες. Οι θέσεις εργασίας τους δεν ήταν σίγουρες και θα μπορούσαν να απολυθούν εύκολα. Η καπνεργασία αποτελούσε επίπονη δουλειά, εφόσον θα έπρεπε να κάθονται για ώρες και να επεξεργάζονται τον καπνό. Εργάζονταν όλη την μέρα, από τις έξι το πρωί μέχρι τις εφτά το απόγευμα με μόνο ένα διάλειμμα το μεσημέρι για να ξεκουραστούν και να φάνε το μεσημεριανό τους.

Το βράδυ γύριζαν κουρασμένοι στο σπίτι και δεν είχαν χρόνο να ασχοληθούν με τα παιδιά τους. Γι΄αυτό το λόγο τα παιδιά τα ανέτρεφαν οι γιαγιάδες που δεν δούλευαν, διότι θεωρούνταν ότι στην ηλικία τους, μετά τα 46, δεν ήταν ικανές για δουλειά.
Όμως η ζωή και στα σπίτια ήταν δύσκολη. Οι στεγαστικές ανάγκες ήταν μεγάλες. Εφόσον ο πληθυσμός ήταν μεγάλος, οι κάτοικοι αναγκάζονταν να μένουν με ξένες οικογένειες και ζούσαν πολλοί μαζί σε μικρά σπίτια. Δεν είχαν συσκευές για να τους βοηθούν στις καθημερινές εργασίες και η δουλειά ήταν χειρονακτική. Έτσι, η επιβίωση ήταν δύσκολη και προσπαθούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους με τα λιγοστά χρήματα που έπαιρναν. Δεν μπορούσαν να παρέχουν στα παιδιά τους, αλλά και στους ίδιους τους τα κατάλληλα τρόφιμα και πολλοί πέθαιναν από υποσιτισμό. Σε αυτό συντελούσαν και οι κακές καιρικές συνθήκες. Πολλοί δεν μπορούσαν να αντέξουν το κρύο και σε συνδυασμό με τις συνθήκες ζωής στα καπνομάγαζα και την κακή διατροφή προσβάλλονταν από σοβαρές αρρώστιες και πέθαιναν.
Άλλωστε, στην Καβάλα η ιατρική περίθαλψη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Το νοσοκομείο ήταν ανεπαρκές για να δώσει τη βοήθεια που απαιτούνταν για να σωθεί ένας άρρωστος. Η φυματίωση ήταν η κύρια, σοβαρή αλλά και θανατηφόρα ασθένεια που πρόσβαλε τους καπνεργάτες. Ο φυματικός θεωρούνταν ο περιθωριακός της κοινωνίας και τον απέφευγαν ακόμα και οι φίλοι ή η οικογένειά του. Έτσι, εφόσον δεν υπήρχε περίπτωση να γίνουν καλά οι άρρωστοι, έχαναν την δουλειά τους και, παρόλο που υπήρχε θεραπεία για την ασθένεια, θα έπρεπε να ξοδέψουν όσα χρήματά είχαν καταφέρει να αποταμιεύσουν. Προσθέτουμε επίσης ότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν εμβόλια και οι ασθένειες μπορούσαν να πλήξουν όλο τον πληθυσμό.
Έτσι, η Ιατρική Εταιρεία Καβάλας δημιούργησε το Σανατόριο. Το Σανατόριο ήταν το μέρος που φιλοξενούσε τους φυματικούς σε όλη τη διάρκεια της ασθένειάς τους. Βρίσκονταν ψηλά στο βουνό και επειδή η φυματίωση ήταν ασθένεια που έπληττε τους πνεύμονες, οι ασθενείς έπρεπε να αναπνέουν καθαρό αέρα. Με αυτό τον τρόπο βοηθούσαν τον οργανισμό τους και δεν τους κόστιζε πολλά χρήματα. Έτσι, αυξήθηκε το ποσοστό επιβίωσης από τη φυματίωση.
Ο ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΒΑΛΑ
από τις αρχές του 20ου αιώνα ως τη δικτατορία του Μεταξά (1936)
Οι καπνεργάτες στις αρχές του 20ου αιώνα αρχίζουν να διεκδικούν τα αιτήματα τους με πιο οργανωμένο τρόπο. Κάνουν απεργίες και διαδηλώσεις. Η Καβάλα γίνεται ένα κέντρο διεθνούς σημασίας λόγω του καπνού και αυτό οφείλετε σε δυο βασικούς λογούς:
1. Την επεξεργασία και εμπορία καπνού στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.
2. Στο πολυσυζητημένο μαχητικό, ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα των καπνεργατών της.
Το πρωτογενές ανθρώπινο δυναμικό που δημιούργησε την τάξη των καπνεργατών ήταν Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι. Το σουλτανικό καθεστώς απαγόρευε αυστηρά την σύσταση σωματείων και κατ” επέκταση τις μαζικές κινητοποιήσεις.
Στις 9 Ιουλίου 1908 έγινε η ανακήρυξη του τουρκικού Συντάγματος με το οποίο η τότε τουρκική κυβέρνηση παραχώρησε στους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στις μειονότητες πολιτικές και συνδικαλιστές ελευθερίες. Τότε ήταν που οι εργάτες της Καβάλας οργανώθηκαν στο νεοϊδρυθέν σωματείο «Η ευδαιμονία», ονομασία που προφανώς δήλωνε την ευδαιμονία που ήλπιζαν ότι θα απολαύσουν οι εργάτες αν ικανοποιούνταν τα αιτήματά τους. Έτσι, άρχισαν να διεκδικούν δικαιώματα, όπως η μείωση εργατικών ωρών (από 12 σε 9,5), η αύξηση μισθών (κατά 2 γρόσια) κ.ά. Ιδρυτής και πρόεδρος της «Ευδαιμονίας» ήταν ο εκδότης της εφημερίδας «Σημαία» Αστέριος Ζορμπάς και συνιδρυτές οι Καβαλιώτες Γεώργιος Δημάδης, Χρήστος Μακρίδης, Απόστολος Μακέδος, ο πραβινός λαϊκός ποιητής Ανδρίκος Βέττας κ.ά.

Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και πιο συγκεκριμένα το 1920, όταν δηλαδή η ευρωπαϊκή αγορά είχε μεγαλύτερη ανάγκη από μακεδονικά καπνά, οι καπνοπαραγωγοί έπαψαν να εργάζονται στην πόλη της Καβάλας και επιδόθηκαν στην καλλιέργεια μεγαλύτερων ποσοτήτων καπνού. Την ίδια περίοδο, μείωσαν την ποιότητα καπνού καθώς προσελάμβαναν ανειδίκευτους άνεργους πολίτες. Σαν αποτέλεσμα, το νέο εργατικό δυναμικό αποτελούνταν μόνο από Καβαλιώτες, Εβραίους, πρόσφυγες και από μαχητές της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Αυτή την εργατική μάζα αγκάλιασε το νεοϊδρυθέν τότε Κ.Κ.Ε. Στη συνέχεια την περίοδο 1929-1931, όταν η κυβέρνηση Βενιζέλου είχε ψηφίσει το «Ιδιώνυμο», τέθηκαν εκτός νόμου όλες οι επίσημες εργατικές οργανώσεις. Η «Καπνεργατική Ένωση» διαλύθηκε με δικαστική απόφαση.