Οι φεμινίστριες με τα 300 τάλαρα

Μία ερμηνευτική ματιά στη νουβέλα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη «Η Τιμή και το Χρήμα»

των  Ευδοκίας Αϊβαζίδου, Ροδούλας Βουρλιά, & Βασιλικής Χρυσοχόου 

H νουβέλα του Κ. Θεοτόκη «Η Τιμή και το Χρήμα» είναι μια παρουσίαση της αλλοτριωτικής φύσης του χρήματος και η επιβολή του πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις, στα ήθη και στις αξίες. Το έργο, γραμμένο σε δημοτική γλώσσα, εμπλουτισμένο και με το ιδιαίτερο Κερκυραϊκό ιδίωμα, έχει σε πρώτο πλάνο έναν νεανικό έρωτα, ο οποίος γεννιέται σε μια κλειστή κοινωνία του παρελθόντος, όταν η προίκα ήταν ένας θεσμός διαδεδομένος. Η πρωταγωνίστρια, η σιόρα Επιστήμη, μια γυναίκα που ζει στη βιοπάλη, έχει κόρη την Ρήνη, η οποία βρίσκεται σε ηλικία γάμου. Η Ρήνη συναντά και ερωτεύεται τον Αντρέα, ένα από τα παλικάρια του νησιού, που αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, ο οποίος επιδιώκει τον γάμο. Η κατάσταση περιπλέκεται όταν ο Αντρέας εκθέτει την «τιμή» της Ρήνης και ζητά προίκα μεγαλύτερη από την συμφωνημένη. Η απόρριψη του αιτήματός του τον οδηγεί σε αδιέξοδο και ως συνέπεια της φέρεται με τρόπο άσχημο. Ένα βίαιο ξέσπασμα της σιόρας Επιστήμης στον Αντρέα, γίνεται η αφορμή να του δοθεί η προίκα που ζητά. Ωστόσο, είναι πλέον αργα, διότι η Ρήνη νιώθει προδομένη και αποφασίζει να ζήσει μόνη της.

Η παρουσίαση των χαρακτήρων του διηγήματος είναι δυναμική με τις προσωπικότητες τους να σκιαγραφούνται κυρίως μέσω των λεγομένων και των πράξεων τους. Οι παρεμβάσεις του Θεοτόκη περιορίζονται σε σχόλια αναφορικά με την τιμιότητα του κάθε προσώπου καθώς ο ίδιος, λόγω του ρεαλιστικού στοιχείου που διέπει την νουβέλα, αφήνει τον αναγνώστη να ερμηνεύσει μόνος τις συμπεριφορές τους.

Ως γυναίκα της τότε ανδροκρατούμενης εποχής, η Επιστήμη ενσαρκώνει όλες τις συντηρητικές, κοινωνικές αξίες και ανησυχίες συσχετιζόμενες με τον ρόλο των δύο φύλων. Έχοντας συνειδητοποιήσει την θέση της γυναίκας, ως προϊόντος προς πώληση, και την σημασία του γάμου για την τιμή ενός ατόμου, προσπαθεί  να υποβάλει την Ρήνη σε μια ζωή υποταγής, φοβούμενη τον κοινωνικό ξεπεσμό της κόρης της.

 

«Και ενώ από ένα μέρος γρικούσε μίαν άγρια στεναχώρια να της σφίγγει την τίμια καρδιά της, και ενώ κρύος ίδρος ντροπής τής περίβρεχε τα χέρια και το μέτωπο, εκείνην τη στιγμή τής εκάστηκε ακόμα πλιο ωραία η θυγατέρα της, στ” άνθι της νιότης, κι άλλο τόσο ωραίος κι ο Αντρέας και σαν καμωμένος για νά “ναι το ταίρι της κόρης της. Κ” η μάνα είπε αθέλητα με το νου της: «Ω να την έπαιρνε.» Και η σκέψη της αποτέλειωσε το λόγο που της έβγαινε μέσα από τα βάθη της καρδιάς της: «Θα εκλειούσαν έτσι κι όλα τα στόματα!»

 h-timh-ths-agaphs-12

Η αντίδραση της Επιστήμης ακολουθεί την αρχική, κρυφή συνάντηση του Αντρέα με την Ρήνη, γεγονός που αντιτίθεται στα ήθη της εποχής και θεωρούταν στοιχείο μιας ακάθαρτης σχέσης. Μέσω της γλαφυρής, μεταφορικής περιγραφής των συναισθημάτων της («άγρια στεναχώρια, κρύος ιδρός ντροπής»), διαφαίνεται η απελπισία της για την χαμένη τιμή της Ρήνης, την οποία όμως διαδέχεται η ελπίδα για ένα ευτυχές μέλλον για την κόρη της.

O ρόλος της Επιστήμης στο διήγημα, βέβαια, διόλου δεν αποσκοπεί στην προβολή της κατ’ εξοχήν στερεοτυπικής και άβουλης νοικοκυράς. Η ίδια δεν αποτελεί μια συνηθισμένη μάνα της εποχής. Είναι μια γυναίκα εργατική και προνοητική ως προς την οικονομική αυτάρκεια της οικογένειας, καθώς ο άνδρας της, επιρρεπής στο αλκοόλ είναι πρακτικά απών και δεν της παρέχει καμία στήριξη. “Άντρας”, λοιπόν, του σπιτιού καθίσταται η σιόρα Επιστήμη, η οποία καταφέρνει επιτυχώς να λαμβάνει όλες τις αποφάσεις, να διαχειρίζεται τα οικονομικά, να φροντίζει την αγωγή των παιδιών και να εργάζεται εντατικά. Παρά τη σχετικά μικρή της ηλικία (40 ετών), έχει άσπρα μαλλιά και ζαρωμένο πρόσωπο, φαινόμενο για το οποίο ευθύνεται η κούραση και η ταλαιπωρία.

Μαζί με την Επιστήμη, ο χαρακτήρας της Ρήνης συνθέτει την αναπαράσταση του γυναικείου φύλου στο κείμενο. Αρχικά παρουσιάζεται ως ένα αθώο, αγνό και «αμελέτητο» κορίτσι της εποχής του, που προσπαθεί να υπερβεί τις προκαταλήψεις της εποχής, μέσω της σχέσης της με τον Αντρέα, αποτυγχάνοντας, ωστόσο, να αντιληφθεί την ζωτικότητα των οικονομικών απολαβών. Κατά την διάρκεια της σχέσης της, η σταδιακή επαφή της με τις αντιφάσεις της πατριαρχικής κοινωνίας την αφυπνίζουν και την κάνουν να επαναστατήσει, να αρνηθεί τους επιβεβλημένους ρόλους και να πάρει τη ζωή στα χέρια της, αναδεικνύοντας τον δυναμισμό της. Αυτό το κατάφερε βάζοντας την τιμή πάνω από το χρήμα και τα στερεότυπα της κοινωνίας που έχουν διαμορφωθεί με βάση το χρήμα και θυσιάζοντας για την τιμή και την αξιοπρέπειά της, την αληθινή της αγάπη για τον Αντρέα.

Με την τελική στάση της Ρήνης επικυρώνεται και αναδεικνύεται μια νέα αντίληψη όσον αφορά τη θέση της γυναίκας. Η Ρήνη αποτελεί πομπό καινοφανών φεμινιστικών αντιλήψεων. Δεν υποτάσσεται στο κοινωνικό στερεότυπο, αλλά διαλέγει να χειραφετηθεί, να στηριχτεί στις δικές της δυνάμεις. Η Ρήνη είναι εκπρόσωπος των γυναικών που αποφασίζουν οι ίδιες για τη ζωή τους μη αναλογιζόμενες τα κοινωνικά “πρέπει” και χωρίς να γίνονται υποχείρια ξένων επιθυμιών και προκαταλήψεων. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα σύγχρονο γυναικείο πρότυπο σθένους, μια γυναίκα η οποία, μέσα από την οικονομική της ανεξαρτητοποίηση, πετυχαίνει την χειραφέτησή της.

Την τριάδα των βασικών χαρακτήρων συμπληρώνει ο Αντρέας. Λεβέντης και εμφανισιακά εντυπωσιακός, είναι γόνος μιας οικογένειας που, αν και έχει εκπέσει οικονομικά, ακόμη κατέχει μια κοινωνικά εξαίρετη θέση. Αυτός και οι συγγενείς του φέρουν την αντίληψη ότι υπεύθυνος να αντιμετωπίσει την δυσχερή οικονομική κατάσταση της οικογένειας είναι ο ίδιος, ως άντρας του σπιτιού. «Φυλακισμένος», λοιπόν, από τις απαιτήσεις της κοινωνίας και από τον ρόλο που αυτή ζητά να έχει, δίνει το δικαίωμα στο χρήμα να εισβάλει σε αξίες όπως η αγάπη. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί πως αρχικά, παρά την δεινή του οικονομική κατάσταση στην εσωτερική πάλη του Αντρέα ανάμεσα σε χρήμα και συναίσθημα νικά το δεύτερο και παρά τις προσφορές που του γίνονται για πλουσιότερες προίκες, αυτός επιλέγει τη Ρήνη. Ο νεανικός αυθορμητισμός του τον οδηγεί στην εξιδανίκευση της αγάπης και, παραγκωνίζοντας τους οικονομικούς περιορισμούς, αποφασίζει να την παντρευτεί.  Όταν όμως αρνούμενος την προίκα της, οδηγείται σε κατάσταση ένδειας, εξανεμίζεται η τιμιότητα του και αποκαλύπτει την πλεονεξία και τον ωφελιμισμό που τον διακατέχει.

Μέσω των αντικρουόμενων συμφερόντων αναδεικνύεται άριστα η σύνδεση του τίτλου με το κείμενο. Από τη μία η Τιμή, μια έννοια δίσημη, που συνδέεται με τον τρόπο κοστολόγησης των συναλλαγών – διαπροσωπικών και μη – και την υπόληψη και από την άλλη το Χρήμα με την ικανότητά του να εξαγοράζει οτιδήποτε. Κάθε ήρωας επιδιώκει την απόκτηση αυτών των δύο καθώς η κοινωνία στην οποία ζουν τα τοποθετεί σε ιδιαίτερα υψηλή θέση. Οι κοινωνικές προκαταλήψεις,ωστόσο, επηρεάζουν διαφορετικά τις συμπεριφορές των ανδρών και γυναικών. Η Ρήνη και η Επιστήμη υποστηρίζουν ότι η τιμιότητα εγγυάται την τελική απόκτηση χρημάτων, εξ’ου ο ακλόνητος εργατικός μόχθος που τις χαρακτηρίζει καθώς και η αγανάκτηση της Ρήνης για την απληστία του Αντρέα και του θείου του. Οι τελευταίοι, αντιθέτως, πιστεύουν ότι τα χρήματα καθορίζουν αποκλειστικά την υπόληψη του καθενός και δεν διστάζουν να προβούν σε αμοραλιστικές ενέργειες προκειμένου να τα αποκτήσουν.

Οι ανθρώπινες σχέσεις, λοιπόν, εκπίπτουν και «τιμολογούνται». Τα συναισθήματα, ο έρωτας, η αγάπη είναι εκφάνσεις της ανθρώπινης προσωπικότητας που αφορούν το δουναι και λαβείν στο περιβάλλον του διηγήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια του Αντρέα να αποκαταστήσει την τιμή του μέσα από την απόκτηση χρημάτων, γεγονός που τον οδηγεί στην παρανομία και στην απαίτηση υψηλής προίκας, για να παντρευτεί την αγαπημένη του.

Σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης επαναλαμβάνεται η φράση « Ανάθεμα τα τάλαρα», που σαν μοτίβο κρατά τη δομή και τονίζει τη σύνδεση των αξιών με την ύλη. Διότι, δεν έρχεται μόνο για να μας θυμίσει στερεοτυπικές αντιλήψεις αλλά και να διεγείρει στον αναγνώστη ερωτήσεις και ενστάσεις για τους άγραφους νόμους της εποχής αλλά και να επισημάνει πως παρά την «εξέλιξη» της σύγχρονης κοινωνίας, συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με τέτοια κατάλοιπα που ελλοχεύουν στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων σε κλειστές ιδιαίτερα κοινωνίες. Οι ήρωες του Θεοτόκη, μπορεί να φαντάζουν έρμαια της μοίρας τους ωστόσο, αποτελούν απομεινάρια αντιλήψεων που ακόμη και σήμερα υπάρχουν, ρυθμίζουν τις επιλογές ορισμένων ανθρώπων και διαμορφώνουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Το Χρήμα εξακολουθεί να επιβάλλεται στις ζωές των ανθρώπων και στις πανανθρώπινες αξίες. Συνεχίζει να κυριαρχεί στη διαμόρφωση των σχέσεων. Συνεχίζει να καθορίζει την ευτυχία των ανθρώπων.

 

Πηγές εικόνων:

Judith Leyster, Man Offering Money to a Woman (The Proposition), 1631, oil on panel, 11-3/8 × 9-1/2 inches (Mauritshuis, The Hague). Διαθέσιμο στο khanacademy.org

Γραφείο Τύπου ΕΡΤ (2016). Η ταινία «Τιμή της αγάπης» στην ΕΡΤ3. Διαθέσιμο στο https://www.ertnews.gr/ert-protaseis/i-elliniki-tenia-timi-tis-agapis-stin-ert3 (προσβαση 1/2/2022).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Κάντε το πρώτο σχόλιο

Υποβολή απάντησης