Αναγνώσεις

Ο Πολιτισμός είναι παγκόσμια δημιουργία.

Από κείμενο του Ραλφ Λίντον
Ο τυπικός σημερινός Αμερικανός πολίτης σηκώνεται από το κρεβάτι του, που είναι φτιαγμένο πάνω σε ένα μοντέλο που προέρχεται από την εγγύς Ανατολή και τροποποιήθηκε στη Β. Ευρώπη, πριν μεταφερθεί στην Αμερική. Πετάει τις κουβέρτες, που είναι από βαμβάκι εγκλιματισμένο στην Ινδία ή από λινό εγκλιματισμένο στην Εγγύς Ανατολή ή από μετάξι που η χρήση του ανακαλύφθηκε στην Κίνα. Όλα αυτά τα υλικά χρησιμοποιήθηκαν με τεχνική επεξεργασία που επινοήθηκε στην Εγγύς Ανατολή. Φοράει τα μοκασίνια του, που εφευρέθηκαν από τους Ινδιάνους των Ανατολικών Δασών και πηγαίνει στο μπάνιο, που οι εγκαταστάσεις του είναι ένα κράμα ευρωπαϊκών και αμερικανικών εφευρέσεων. Βγάζει την πυτζάμα του, ένα ένδυμα που εφευρέθηκε από τους αρχαίους Γαλάτες. Κατόπιν ξυρίζεται, εκτελεί δηλαδή μια μαζοχιστική ιεροτελεστία που φαίνεται να προέρχεται από τη Σουμερία ή από την Αρχαία Αίγυπτο. […]
Πηγαίνοντας για πρόγευμα, σταματάει να αγοράσει μια εφημερίδα πληρώνοντας με νομίσματα, που είναι μια αρχαία εφεύρεση της Λυδίας. Στο εστιατόριο βρίσκεται απέναντι σε μια ολόκληρη σειρά δανεισμένων στοιχείων. Το πιάτο του είναι ένα είδος αγγειοπλαστικής που εφευρέθηκε στην Κίνα. Το μαχαίρι του είναι από ατσάλι, ένα μεταλλικό κράμα που πρωτοφτιάχτηκε στη Ν. Ινδία, το πηρούνι του μια μεσαιωνική ιταλική εφεύρεση και το κουτάλι του ένα παράγωγο ενός ρωμαϊκού προτύπου. Αρχίζει το πρόγευμά του με πορτοκάλι από την Ανατολική Μεσόγειο, μηλοπέπονο από την Περσία ή με ένα κομμάτι αφρικανικού καρπουζιού. Έπειτα παίρνει τον καφέ του, προϊόν από ένα φυτό της Αβησσυνίας, με κρέμα και ζάχαρη. Η εξημέρωση της αγελάδας και το άρμεγμά της ξεκίνησαν από την Εγγύς Ανατολή, ενώ η ζάχαρη ανακαλύφτηκε στην Ινδία. […]
Όταν ο φίλος μας έχει τελειώσει το φαγητό του, κάθεται αναπαυτικά στην καρέκλα του για να καπνίσει, που είναι μια ινδιανο-αμερικανική συνήθεια, για να απολαύσει καπνίζοντας το προϊόν ενός φυτού που εγκλιματίστηκε στη Βραζιλία ή να απολαύσει την πίπα του, που προέρχεται από τους Ινδιάνους της Βιργινίας ή το τσιγάρο του, που προέρχεται από το Μεξικό. Αν απορροφάται με τις περιγραφές των ξένων προβλημάτων –κι αν είναι ένας καλός συντηρητικός πολίτης– ευχαριστεί μια εβραϊκή θεότητα στην ινδοευρωπαϊκή γλώσσα για το ότι γεννήθηκε 100% γνήσιος Αμερικανός!

Η σημασία της ανεκτικότητας

1.1 Ανεκτικότητα είναι ο σεβασμός, η αποδοχή και η εκτίμηση του πλούτου και της ποικιλίας των πολιτισμών του κόσμου μας και των τρόπων με τους οποίους εκφραζόμαστε και εκφράζουμε την ιδιότητα του ανθρώπινου όντος.  Ενθαρρύνεται από τη γνώση, το ανοιχτό πνεύμα, την επικοινωνία και την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και πεποιθήσεων. Ανεκτικότητα είναι η αρμονία μέσα στη διαφορά. Δεν είναι μόνο υποχρέωση ηθικού χαρακτήρα, αλλά και πολιτική και νομική απαίτηση. Η ανεκτικότητα είναι αρετή που καθιστά δυνατή την ειρήνη και συμβάλλει στην αντικατάσταση του πολιτισμού του πολέμου από έναν ειρηνικό πολιτισμό.
1.2 Η ανεκτικότητα δεν είναι ούτε παραχώρηση ούτε συγκατάβαση ούτε ενδοτικότητα. Η ανεκτικότητα είναι πάνω απ’ όλα ενεργητική στάση που βασίζεται στην αναγνώριση των γενικών δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών του άλλου. Σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται η επίκληση της ανεκτικότητας για να δικαιολογηθούν προσβολές αυτών των θεμελιωδών αξιών. Η ανεκτικότητα πρέπει να ασκείται από άτομα, ομάδες και κράτη.
1.3 Η ανεκτικότητα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος των δικαιωμάτων του ανθρώπου, της πολυφωνίας (μεταξύ άλλων και της πολιτιστικής πολυφωνίας), της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Συνεπάγεται την απόρριψη του δογματισμού και του απολυταρχισμού και επιβεβαιώνει τους κανόνες που περιλαμβάνονται στις διεθνείς πράξεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου.
1.4 Σύμφωνα με την αρχή του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η άσκηση της ανεκτικότητας δεν είναι ανοχή της κοινωνικής αδικίας ούτε παραίτηση από προσωπικές πεποιθήσεις. Η άσκηση της ανεκτικότητας σημαίνει ότι ο καθένας / η καθεμία δικαιούται να επιλέξει ελεύθερα τις πεποιθήσεις του / της και δέχεται ότι ο άλλος / η άλλη έχει την ίδια ελευθερία. Σημαίνει αποδοχή του γεγονότος ότι τα ανθρώπινα όντα, που χαρακτηρίζονται εκ φύσεως από ποικιλία στην εξωτερική τους εμφάνιση, την κατάσταση, τους τρόπους έκφρασης, τις συμπεριφορές και τις αξίες τους, έχουν το δικαίωμα να ζήσουν ειρηνικά και να είναι αυτό που είναι. Σημαίνει επίσης ότι κανένας δεν πρέπει να επιβάλλει τις απόψεις του στον άλλο. (…)

Απόσπασμα της Διακήρυξης Αρχών σχετικά με την Aνεκτικότητα που ενέκρινε και υπέγραψε η Γενική Συνδιάσκεψη της UNESCO στις 16 Νοεμβρίου 1995.

Η λερναία ύδρα του ρατσισμού

Υπάρχει μια πλατιά διαδεδομένη προκατάληψη για τον ρατσισμό, που κάνει πολλούς να τον θεωρούν βλαβερό μόνο για τα θύματά του. Ο ρατσισμός όμως είναι λερναία ύδρα και καθόλου δεν βλάπτει μονάχα τους υποτιθέμενους κατώτερους, βλάπτει εξίσου, και καμιά φορά περισσότερο, τους υποτιθέμενους ανώτερους. Η ευρωπαϊκή εποχή μας έχει αλλάξει τις συνθήκες που επέτρεπαν να πιστεύουμε αφελώς ότι δεν είμαστε οι Έλληνες ρατσιστές, επειδή κανένας στη χώρα μας ούτε εχθρεύεται ούτε υποτιμάει τους μαύρους. Η αφελής αυτή πεποίθηση παρέβλεπε τον έρποντα και πανταχού παρόντα αντισημιτισμό, ξεχνούσε την ύπαρξη Ελλήνων πολιτών με άλλη γλώσσα, θρησκεία και κουλτούρα, ώσπου η παρουσία περίπου εξακοσίων χιλιάδων μεταναστών, με ανάμεσά τους καμιά διακοσαριά χιλιάδες Αλβανούς, οδήγησε στην οδυνηρή διαπίστωση ότι οι Έλληνες δεν εχθρεύονται ούτε υποτιμούν τους μαύρους ή ενδεχομένως και τους Ινδιάνους, δηλαδή διαφορετικά έθνη και πολιτισμικές ομάδες που είναι πάρα πολύ μακριά και τους εχθρεύονται ή τους υποτιμούν κάποιοι άλλοι. Ο ρατσισμός, παρά τα φαινόμενα, καλλιεργείται από ανθρώπινες ομάδες που αισθάνονται κατώτερες και όχι το αντίθετο. Σε χώρες με ιστορία ρατσιστικών συγκρούσεων (π.χ. ΗΠΑ) οι πιο επιθετικά ρατσιστικές πεποιθήσεις και πράξεις εμφανίζονται σε κοινωνικές ομάδες των πιο αδικημένων, αμόρφωτων, ανέργων κ.τλ., όλων εκείνων που αισθάνονται ταπεινωμένοι και τσαλαπατημένοι από την κοινωνία τους και τους συμπολίτες τους. Ο ρατσισμός μιας εθνικής ομάδας έχει στενή σχέση με την εθνική κατωτερότητα που ορισμένες κοινωνικές ομάδες σε ένα έθνος – κράτος αποδίδουν στον εαυτό τους. Στην ελληνική κοινωνία ο ρατσισμός θα πρέπει να σχετίζεται με το δυτικοευρωπαϊκό ρατσιστικό στερεότυπο. Είναι παλιός και αραχνιασμένος και όμως πάντα πανίσχυρος ο ρατσιστικός μύθος για την παγκόσμια ανωτερότητα του δυτικού κόσμου και πολιτισμού. Πράγματι, μια από τις πιο ισχυρές προκαταλήψεις στην εποχή μας είναι η πεποίθηση ότι ο δυτικός βιομηχανικός πολιτισμός είναι ο ανώτερος πολιτισμός της «γης». Τα μέλη των χωρών της βόρειας και δυτικής βιομηχανικής ζώνης έχουν επομένως ένα είδος πολιτισμικής ανωτερότητας συγκριτικά με όλους τους άλλους λαούς και πολιτισμούς (καθώς και με τους λαούς της λεγόμενης Νότιας και της λεγόμενης Ανατολικής Ευρώπης).Ο μύθος στηρίζεται σε δύο αποσιωπήσεις. Στην αποσιώπηση της σημασίας και την υποτίμηση όλων των άλλων μεγάλων πολιτισμών. Και στην αποσιώπηση της μεγάλης οικονομικής πρωτιάς που έδωσε στον δυτικό πολιτισμό η αποικιοκρατία. Ο ρατσισμός στην ελληνική κοινωνία θα πρέπει να είναι αποδοχή του παραδοσιακού δυτικοευρωπαϊκού ρατσισμού. Ένας Έλληνας που αποδέχεται το στερεότυπο της δήθεν παγκόσμιας ανωτερότητας του δυτικού πολιτισμού, αναπόφευκτα αποδέχεται μια ταξινόμηση που βάζει τους Έλληνες, τον πολιτισμό τους και την κοινωνία τους σε δεύτερη θέση. Από κει και πέρα ο φαύλος κύκλος του ρατσισμού έχει κλείσει. Όποιος αισθάνεται «κατώτερος» ψάχνει άλλους που να είναι «κατώτεροι» από αυτόν. Μια τρανταχτή απόδειξη της αίσθησης κατωτερότητας που είναι γενεσιουργός αιτία του ρατσισμού είναι τα αποτελέσματα μιας έρευνας σε μεγάλο δείγμα μορφωμένων. Τα ερωτήματα ζητούσαν τη γνώμη των Ελλήνων πολιτών. Οι απαντήσεις περιέχουν μεγάλο ποσοστό αρνητικών και εχθρικών χαρακτηρισμών για τους μετανάστες και ιδίως τους Αλβανούς. Υπάρχει κι ένα, πολύ μικρότερο, ποσοστό απαντήσεων με αρνητικούς και εχθρικούς χαρακτηρισμούς για τους λαούς που ανήκουν στις ηγέτιδες ευρωπαϊκές χώρες, ιδίως τους Γερμανούς και τους Άγγλους. Οι Έλληνες πολίτες στην έρευνα αυτή εμφανίζονται αρκετά ευαίσθητοι στο θέμα του ρατσισμού. Δηλαδή οι περισσότερες από τις εχθρικές και υποτιμητικές αξιολογήσεις των μεταναστών συνοδεύονται από διορθωτικές απόπειρες. Οι ρατσιστικές θέσεις αλλού παρουσιάζονται σαν αναγκαίο κακό, και αλλού λέγονται με τη διευκρίνιση ότι δεν είναι ρατσιστικές (π.χ. «Δεν είμαι ρατσιστής, αλλά οι Αλβανοί που έρχονται στην Ελλάδα είναι εγκληματικές φυσιογνωμίες»).Υπάρχει στις απαντήσεις μια πολύ αποκαλυπτική διαφορά. Όλες οι ρατσιστικές απαντήσεις που αφορούν μετανάστες και πρόσφυγες συνοδεύονται από ένα είδος αναγνώρισης του ρατσισμού. Αντίθετα, οι ρατσιστικές απαντήσεις που αφορούν τους δυτικοευρωπαϊκούς λαούς δεν συνοδεύονται από καμιά τέτοια αναγνώριση ούτε διόρθωση. Απαντούν δηλαδή οι Έλληνες πολίτες σαν να πιστεύουν ότι είναι ρατσισμός να ονομάζεις τους Αλβανούς «εγκληματικές φυσιογνωμίες», ενώ δεν είναι ρατσισμός να ονομάζεις τους Γερμανούς «ρομπότ» ή τους Άγγλους «βάρβαρους». Με άλλα λόγια είναι ρατσισμός να υποτιμάς τους «κατώτερους» και δεν είναι ρατσισμός να υποτιμάς τους «ανώτερους». Σαν να είναι ο ρατσισμός αναγνώριση μιας πραγματικής, «αντικειμενικής» κατωτερότητας. Σαν να είναι ο ρατσισμός πολυτέλεια, που η κοινωνική «μοίρα» έχει δωρίσει (μαζί με άλλα αγαθά) στους «αντικειμενικά» ανώτερους. Από τη στιγμή που υπάρχει η ρατσιστική ταξινόμηση των ανθρώπινων ομάδων, όλοι τελικά είναι «κατώτεροι» και χρειάζονται οπωσδήποτε κάποιους ακόμα πιο «κάτω» στην κλίμακα της βίας. Έτσι, αν παγιδευτούμε ανάμεσα στους «αντικειμενικά κατώτερους» π.χ. Αλβανούς και τους «αντικειμενικά ανώτερους» π.χ. Γερμανούς, δεν μπορούμε να τοποθετήσουμε τον εθνικό εαυτό μας παρά μόνο στη μέση, που για να είναι μέση κι όχι πάτος έχει ανάγκη από την «κατωτερότητα» των πιο κάτω. Μόνος τρόπος για να βρούμε τη δική μας θέση είναι το δίπλα σε όλους, δηλαδή είναι η άρνηση της κλίμακας της βίας και το ισχυρό επιχείρημα ότι αυτή η ταξινόμηση λαών και πολιτισμών είναι ιδεολογία που έχει γεννήσει ο αιώνας της αποικιοκρατίας.

Άννα Φραγκουδάκη, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.