Φυτοφάρμακα

Σαν φυτοφάρμακα ορίζονται όλες εκείνες οι χημικές ουσίες που έχουν σχέση με τη γεωργική παραγωγή. Μια ειδικότερη κατηγορία φυτοφαρμάκων είναι τα παρασιτοκτόνα.

Τα παράσιτα που σχετίζονται με τις γεωργικές καλλιέργειες είναι:

(1) έντομα που τρέφονται κυρίως από μέρη φυτών,

(2) βακτήρια και ιοί που μεταφέρουν αρρώστιες,

(3) ζιζάνια που αναπτύσσονται στον ίδιο χώρο με τα “ωφέλιμα” φυτά και τα ανταγωνίζονται όσον αναφορά τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους, το νερό και το φως,

(4) νηματώδεις σκώληκες που ζουν κυρίως στο έδαφος και τρέφονται από τις ρίζες,

(5) σπονδυλωτά ζώα, κυρίως τρωκτικά και πουλιά που τρέφονται με τους σπόρους ή τους καρπούς που παράγονται,

(6)μύκητες. Με βάση την κατάταξη αυτή, μπορούμε να διακρίνουμε εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα, τρωκτικοκτόνα, μυκητοκτόνα κ.τλ. σαν διαφορετικές κατηγορίες παρασιτοκτόνων.

Το πλήθος των παρασιτοκτόνων μπορεί να καταταχθεί σε διάφορες χημικές ομάδες, ανάλογα με την δραστική ουσία που περιέχουν και κυριότερες απ’ αυτές είναι:

1. Χλωριωμένοι υδρογονάνθρακες

2.Οργανοφωσφορικοί εστέρες

3.Καρβαμιδικά και αλειφατικά οξέα και οι εστέρες τους

4.Ενώσεις των χλωρο- και αμινο- τριαζινών

5.Ενώσεις της ομάδας των ουριών

6.Πυρεθρινοειδή και φυσικές πυρεθρίνες

7.Φερομόνες

8.Ανόργανα άλατα των μετάλλων As, Zn, Cu κ.α.

Οι γενικές κατηγορίες των διαφόρων κατατάξεων παρέχουν μια ευκολία στην συνολική ταξινόμηση όλων των φυτοφαρμάκων Η δραστική ουσία ή οι ουσίες των παρασιτοκτόνων βρίσκονται σε μορφή σκόνης ή πυκνού διαλύματος που πρέπει πριν χρησιμοποιηθεί να αραιωθεί σε κάποιο διαλύτη ή αδρανές υλικό. Στην περίπτωση των διαλυμάτων ή μιγμάτων το μέγεθος της τοξικότητας ελαττώνεται και εξαρτάται από το βαθμό αραίωσης.

Τα φυτοφάρμακα σύμφωνα με έρευνες της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (WHO 1990) προκαλούν δηλητηρίαση σε 1 με 1.5 εκατομμύριο ανθρώπους παγκοσμίως κάθε χρόνο, οι οποίοι είτε είναι αγρότες που τα χρησιμοποιούν είτε εργάτες που τα παρασκευάζουν είτε καταναλωτές αγροτικών προϊόντων , πρόσφατα ραντισμένων με φυτοφάρμακα. Από τις περιπτώσεις αυτές δηλητηρίασης, οι 20.000 κάθε χρόνο καταλήγουν σε θάνατο. Για τη Βόρειο Ελλάδα έχει αναφερθεί (Τσούκαλη-Παπαδοπούλου κ.ά 1988) πως για το διάστημα 1982-1985 από την εξέταση δειγμάτων που εστάλησαν από τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές για τοξικολογική ανάλυση, στο Εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, βγήκε το συμπέρασμα πως τα φυτοφάρμακα είναι το είδος των τοξικών ουσιών που ενοχοποιούνται για το μεγαλύτερο ποσοστό (60%) των περιπτώσεων θανατηφόρων δηλητηριάσεων

Από έρευνα που έγινε στο Τυμπάκι της Κρήτης, ανάμεσα στους αγρότες και αγρότισσες που έχουν καλλιέργειες θερμοκηπίων διαπιστώθηκαν μεταξύ άλλων τα εξής (Καφάτος και Μάνεσης 1988):

• διόγκωση του ήπατος των παιδιών,
• υψηλή συστολική και διαστολική αρτηριακή πίεση στους άντρες,
• προβλήματα στο κεντρικό νευρικό σύστημα για γυναίκες και παιδιά,
• σημαντικά χαμηλοί δείκτες νοητικής λειτουργίας των παιδιών.

        Οι κυριότερες επιδράσεις τους στην υγεία  έχουν ως εξής:

(1) Βλάβη του κεντρικού νευρικού συστήματος.

(2) Δερματίδες, εγκαύματα και άλλες δερματικές ασθένειες.

(3) Στομαχικές διαταραχές και ελαφρές δηλητηριάσεις

(4) Αδυναμία, ζαλάδες, παράλυση των άκρων.

(5) Βλάβες στο αναπνευστικό σύστημα, ερεθισμός βρόγχων και πνευμόνων.

(6) Αλλαγή λειτουργίας του συκωτιού και των νεφρών.

(7) Συσσώρευση στο αίμα πολλών τοξικών μεταβολιτών.

(8)Μεταλλαξιγόνος και καρκινογόνος δράση.

(9) Καρκίνοι (προστάτη, στομάχου, οισοφάγου, πνευμόνων, στόματος, δέρματος, αναπνευστικού συστήματος και λέμφων).

(10) Αναστολή πολλών βιολογικών λειτουργιών του ανθρωπίνου σώματος.

(11) Συνεργική δράση πολλών εξ αυτών με το κάπνισμα και τα οινοπνευματώδη

Πρέπει να σημειωθεί ότι τα φυτοφάρμακα με την έκπλυση των γεωργικών εδαφών και την μεταφορά τους από τους ποταμούς μέχρι τις θάλασσες έχουν διασπαρεί σε όλη  την υδρόγειο σφαίρα μέχρι και τους πόλους, αλλά υπάρχουν και στους ιστούς όλων των ανθρώπων. Χαρακτηρίζονται από τη πολύ δύσκολη βιοαποικοδομησιμότητά  τους (κυρίως οι χλωριωμένες ενώσεις) η οποία τους εξασφαλίζει μακρότατη παραμονή στα φυσικά οικοσυστήματα, αλλά και από την ικανότητα και βιομεγέθυνσης χάρις στην οποία ανεβαίνοντας την τροφική πυραμίδα, οι τελικές συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων στο σώμα των πουλιών ή θηλαστικών που βρίσκονται στη κορυφή της, μπορεί να είναι έως και μερικά εκατομμύρια φορές υψηλότερες από τις αρχικές συγκεντρώσεις τους στη βάση της (νερό, φυτοπλαγκτόν, φυτά).

Υψηλές συγκεντρώσεις έχουν μετρηθεί στα είδη διατροφής του Τρίτου Κόσμου όπου οι χλωριωμένοι υδρογονάνθρακες όπως το DDT κ.λ.π δεν έχουν απαγορευτεί ακόμα.

Οι πιγκουίνοι της Ανταρκτικής και οι Εσκιμώοι τις Αλάσκας περιέχουν στους ιστούς τους φυτοφάρμακα.

Η έκθεση των θηλαστικών στα φυτοφάρμακα γίνεται κυρίως δια της τροφής τους. Ζώα με μεγάλο ποσοστό λίπους μπορούν να ανεχτούν μεγαλύτερες ποσότητες φυτοφαρμάκων, σε σύγκριση με αδύναμα ζώα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η παρουσία των φυτοφαρμάκων στο νερό, στο έδαφος, στον αέρα και κυρίως στα τρόφιμα μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την υγεία όλων των ανθρώπων. Φυσικά, η πλέον εκτεθειμένη κατηγορία ανθρώπων στα φυτοφάρμακα είναι οι εργαζόμενοι στη γεωργία και στην παραγωγή των φυτοπροστατευτικών προϊόντων.

Εταιρίες όπως η Union Carbide, η Bayer και η ICI κατασκευάζουν βιομηχανικές εγκαταστάσεις παραγωγής στις ίδιες τις τριτοκοσμικές χώρες, λόγω χαμηλών μισθών, χαμηλότερου μεταφορικού κόστους, άγνοιας των αγροτών εκεί όσον αφορά τις επικίνδυνες συνέπειες των φυτοφαρμάκων και ανυπαρξίας ελέγχων ασφάλειας στους χώρους εργασίας ( Μοδινός 1988). Το παράδειγμα της καταστροφής στο Μποπάλ (2.000 νεκροί, 20.000 τυφλοί) όπου η πρώτη από τις προαναφερθείσες εταιρίες είχε εγκαταστήσει εργοστάσιο παραγωγής φυτοφαρμάκων με χαμηλές προδιαγραφές ασφάλειας, είναι ενδεικτικό.

α) Οργανοχλωριομένα εντομοκτόνα

Τα οργανικά χλωριωμένα εντομοκτόνα είναι νευροτοξικά, θανατώνουν δηλαδή τα έντομα επιδρώντας στο νευρικό τους σύστημα. Ο ακριβής τρόπος(μηχανισμός) της τοξικής τους δράσης δεν είναι πλήρως γνωστός για αρκετές απ’ αυτές τις ενώσεις. Μερικές από αυτές ενεργοποιούνται μέσα στο σώμα των εντόμων, των θηλαστικών, των μικροοργανισμών, των φυτών ή στο έδαφος, κυρίως με οξείδωση.

Η τοξικότητά τους για τα έντομα και τα θερμόαιμα ζώα ποικίλει. Είναι από τα σταθερότερα χημικά οργανικά εντομοκτόνα. Τα πιο πολλά εναποτίθενται και συσσωρεύονται στον λιπώδη ιστό των εντόμων και των άλλων ζώων και στο συκώτι των ανώτερων σπονδυλωτών, ‘όπου μένουν σχεδόν αναλλοίωτα για αρκετό χρόνο. Η αθροιστική αυτή ιδιότητα, η σχετικά εύκολη είσοδός τους από το δέρμα και η χημική τους σταθερότητα, δημιουργούν κινδύνους για τον άνθρωπο και το ωφέλιμο περιβάλλον. Η εισαγωγή και διάθεση στην κατανάλωση των πιο επικίνδυνων μελών αυτής της ομάδας έχει απαγορευθεί και στην Ελλάδα, ενώ επιτρέπεται η χρήση ορισμένων με περιορισμούς.

β)Οργανοφωσφορικοί εστέρες

Οι χρησιμοποιούμενες χημικές ενώσεις αυτής της κατηγορίας είναι σαράντα και τα συνθετικά προιόντα τους με εντομοκτόνο δράση φτάνουν τα 1000.

Το περισσότερο χρησιμοποιούμενο μέλος αυτής της κατηγορίας είναι parathion και το ανάλογο του methyl parathion.

Τα μισά περίπου οργανικά εντομοκτόνα ανήκουν στην ομάδα των οργανοφωσφορικών. Είναι ενώσεις μεγάλης τοξικότητας, σχετικά ασταθή σε αλκαλικό περιβάλλον και έχουν μικρό βαθμό βιοσυσσώρευσης. Τα υπολείμματα τους στα  τρόφιμα προκαλούν χρόνιες δηλητηριάσεις

Τα παρασιτοκτόνα της κατηγορίας αυτής απορροφούνται αμέσως από το δέρμα, τους πνεύμονες και το γαστρεντερικό σωλήνα και μεταφέροντα στο αίμα και στους ιστούς του ανθρώπινου σώματος.

Η κύρια δράση τους είναι ότι παρεμποδίζουν (δεσμεύουν) το ένζυμο ακετυλοχολιστεράση. Αποτέλεσμα αυτής της παρεμπόδισης είναι η περίσσεια ακετυλοχολίνης και συνεπώς η μη κανονική λειτουργία του νευρικού συστήματος.

Συχνότατα, φυτοφάρμακα που αρχικά χαρακτηρίζονται ακίνδυνα, αργότερα αποσύρονται από την κυκλοφορία αποδεικνυομένης της καρκινογόνου, μεταλλαξιογόνου κ.λ.π. δράσης τους. Οι οδηγίες χρήσης που δίνονται από τις εταιρίες δύσκολα τηρούνται από τους αγρότες (ειδικές συνθήκες υγιεινής, ειδικές στολές, ειδικοί όροι αποθήκευσης, πολύ συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που πρέπει να μεσολαβήσει μεταξύ ραντισμάτων και συλλογής), ενώ η αγορά τους γίνεται χωρίς καμία ιδιαίτερη γραπτή συνταγή.

Χαρακτηριστικά είναι τα ευρήματα έρευνας που έγινε στο Τυμπάκι της Κρήτης, σε σχέση με τις προφυλάξεις που παίρνουν οι αγρότες θερμοκηπίων της περιοχής για να μειώσουν τις παρενέργειες από την χρήση των φυτοφαρμάκων.Το 75% των ερωτηθέντων έπαιρνε ελάχιστες ή και καθόλου προφυλάξεις  δηλαδή δεν φορούσε μπότες, γάντια ή μάσκα, δεν άλλαζε ρούχα, ούτε έκανε μπάνιο μετά τον ψεκασμό, ενώ μόνο το 6% έπαιρνε ικανοποιητικές προφυλάξεις.

Τα φυτοφάρμακα και τα χημικά όπλα

Η σχέση μεταξύ φυτοφαρμάκων και  χημικών όπλων ήταν πάντα στενή (westing1984) και συνήθως τα πρώτα προέκυπταν σαν παραπροϊόντα της έρευνας που είχε σαν σκοπό την τελειοποίηση των χημικών όπλων. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δοκιμάστηκαν πάνω από χίλια φυτοφάρμακα.

Η πιο γνωστή περίπτωση αφορά το Αgent Orange . Αυτό χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στον πόλεμο του Βιετνάμ  σαν αποφυλλωτικό, συνολικά ραντίστηκαν 57.000 τόνοι- και φαίνεται να έχει συνέπειες ακόμη και σήμερα για τους Αμερικανούς βετεράνους του πολέμου αυτού , σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη από τις επιστημονικές υπηρεσίες της αμερικανικής αεροπορίας και θα τελείωνε το 2002. Σημειωτέον πως το Αgent Orange περιείχε και ποσότητες διοξίνης η οποία έγινε γνωστή από την οικολογική καταστροφή του Σεβέζο της Ιταλίας , όταν μεγάλη ποσότητά της διέρρευσε από εργοστάσιο παραγωγής φυτοφαρμάκων. Οι οικολογικές καταστροφές στην χερσόνησο της Ινδοκίνας εκείνη την περίοδο ήταν  ιδιαίτερα βαριές γενικότερα λόγω των χημικών όπλων που χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε τόσο μαζική κλίμακα στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και ειδικότερα λόγω των συγκεκριμένων φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιήθηκαν Αυτά επηρέασαν βαθύτατα τόσο τα φυσικά οικοσυστήματα του (τότε) Ν. Βιετνάμ όσο και τους ανθρώπους οι οποίοι ακόμα και στα μέσα της δεκαετίας του ‘90 συνέχιζαν να πάσχουν από γαστρεντερικές διαταραχές, βλάβες του συκωτιού (ιδιαίτερα διαδεδομένοι είναι οι καρκίνοι του ήπατος), αποβολές εμβρύων, τερατογενέσεις, και χρωμοσωμικές ανωμαλίες.