Προετοιμασία της νύφης πριν τον γάμο, 4ος αιώνας. Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη.

Από την Ολυμπία Λιάκου, μαθήτρια του Α1 τμήματος Γυμνασίου.

Στην αρχαία Ελλάδα ήταν πολύ σημαντικό να παντρευτεί ένας νέος ή μια νέα, καθώς με τον γάμο εξασφαλιζόταν η διαιώνιση του είδους, με την οποία ο άνδρας εξασφαλίζει φροντίδα στα γηρατειά του, παραδοσιακή κήδευση, αλλά και συνέχιση της οικογενειακής λατρείας μετά τον θάνατό του.

Η διαδικασία του γάμου ξεκινούσε με μια προφορική συμφωνία, ένα είδος συμβολαίου, ανάμεσα στον μελλοντικό σύζυγο και τον πατέρα ή τον κηδεμόνα της κοπέλας, η οποία  ονομαζόταν εγγύη. Η προίκα καθοριζόταν από πριν και η επίσημη υποχρέωση εκπληρωνόταν μπροστά σε μάρτυρες. Αυτή η διαδικασία αποτελούσε την πρώτη και πιο σημαντική φάση της τελετής του γάμου, τον αρραβώνα, στον οποίο η μέλλουσα σύζυγος συνήθως δεν παρευρισκόταν. Άλλωστε η συγκατάθεσή της δεν ήταν υποχρεωτική, δεδομένου ότι ο έρωτας στην αρχαιότητα δεν ήταν η αιτία του γάμου – με κάποιες φυσικά εξαιρέσεις.

Οι γάμοι γίνονταν τις μέρες που ήταν πανσέληνος και συνήθως τον χειμώνα, κατά τον μήνα Γαμηλιώνα, που ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Πριν από την τελετή και στα δύο σπίτια προσφέρονταν θυσίες στους εφέστιους θεούς, όπως ήταν η Αθηνά, η Άρτεμης και ο Απόλλωνας. Τέλος, όταν όλα ήταν έτοιμα, ο γαμπρός με ένα στεφάνι στο κεφάλι, ερχόταν στο σπίτι της νύφης. Μπροστά σε όλη την οικογένεια και στους μελλόνυμφους, ο πατέρας πρόσφερε θυσία στην Εστία, δήλωνε επίσημα ότι δίνει την κόρη του στο γαμπρό και ότι από δω και μπρος δεν ανήκει στην οικογένεια των γονιών της, δηλαδή δεν πρέπει να τηρεί τη λατρεία των προγόνων του σπιτιού, από δω και μπρος θα προσφέρει θυσίες στου προγόνους του συζύγου.

Πιο αναλυτικά, οι γαμήλιες τελετές στην κλασική Αθήνα διαρκούσαν τρεις ημέρες. Οι μελλόνυμφοι τελούσαν τα προτέλεια, δηλαδή τις θυσίες για τον εξευμενισμό των θεών. Επειδή ο γάμος σηματοδοτούσε την ενηλικίωση της κοπέλας, συνηθιζόταν εκείνη να αφιερώνει τα παιχνίδια της και ορισμένα από τα ρούχα της σε μία από τις γαμήλιες θεότητες. Συχνά οι κοπέλες προσέφεραν βοστρύχους από τα μαλλιά τους ή το δίχτυ που τα συγκρατούσε, τη ζώνη τους και άλλα προσωπικά τους αντικείμενα. Το λουτρό της νύφης και του γαμπρού ήταν αναπόσπαστο τμήμα της γαμήλιας τελετουργίας, γιατί σηματοδοτούσε το τέλος μίας φάσης της ζωής τους και την έναρξη μιας καινούριας.

            

Επάνω: Ο καλλωπισμός της νύφης και τα ανακαλυπτήρια. // Κάτω: Γαμήλια πομπή.

Μετά το λουτρό η νύφη και ο γαμπρός έπρεπε να ντυθούν για τη γαμήλια τελετή. Οι γονείς της κοπέλας όριζαν τη νυμφεύτρια, την υπεύθυνη δηλαδή για την επιτήρηση του γάμου και τον καθορισμό της νυμφοκόμου, η οποία φρόντιζε για την ένδυση και τον καλλωπισμό της νύφης. Η προετοιμασία του γαμπρού ήταν μικρότερης σημασίας. Φορούσε ιμάτιο, αρωματιζόταν και στεφανωνόταν με ταινία από κλαδιά σουσαμιού και μέντας, φυτά τα οποία είχαν ιδιαίτερο συμβολισμό στον γάμο· το σουσάμι εξασφάλιζε τη γονιμότητα, ενώ η μέντα ήταν αφροδισιακή. Στον καλλωπισμό της νύφης όμως δινόταν μεγάλη σημασία, όπως άλλωστε διαπιστώνεται και από τις πολυάριθμες αναπαραστάσεις του θέματος στα αθηναϊκά αγγεία. Δεν σώζονται γραπτές μαρτυρίες από την Αθήνα που να αναφέρονται στο χρώμα του νυφικού φορέματος και η αγγειογραφία δεν παρέχει σχετικές πληροφορίες. Οι νυμφίδες, τα νυφικά παπούτσια ή σανδάλια, τύχαιναν ιδιαίτερης προσοχής σε πολλές απεικονίσεις καλλωπισμού. Το νυφικό πέπλο τοποθετούνταν πάνω από τη στεφάνη (στέμμα) και κάλυπτε το πρόσωπο της κοπέλας μέχρι τη στιγμή των αποκαλυπτηρίων από το μέλλοντα σύζυγό της.

Το σπίτι της νύφης και του γαμπρού διακοσμούνταν με κλαδιά δάφνης και ελιάς, για να τονιστεί η εορταστική ατμόσφαιρα. Η γαμήλια γιορτή, συνήθως με πολλούς προσκεκλημένους, λάμβανε χώρα στο ένα από τα δύο σπίτια, ενώ αρχαιολογικές μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. ανάλογες εκδηλώσεις τελούνταν και σε ιερά. Το γαμήλιο δείπνο ήταν ένα συμπόσιο, στο οποίο συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες και το παραδοσιακό έδεσμα για την περίσταση ήταν ένα γλυκό με σουσάμι και μέλι. Ο χορός, στον οποίο συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες σε χωριστές ομάδες, και το τραγούδι αποτελούσαν τα αναπόσπαστα στοιχεία της γιορτής.

Την τρίτη ημέρα της γαμήλιας τελετής, μετά το ηλιοβασίλεμα, ο πατέρας της νύφης παρουσίαζε την κοπέλα στον γαμπρό μπροστά σε όλους τους προσκεκλημένους. Πιθανόν αυτή να ήταν η χρονική στιγμή των ανακαλυπτηρίων, οπότε η νύφη απομάκρυνε το πέπλο από το πρόσωπό της.

H γαμήλια πομπή με τους πυρσούς, τα τραγούδια και τους χορούς είχε σκοπό να συνοδεύσει τη νύφη στη νέα της κατοικία. Ο γαμπρός δε συμμετείχε πάντοτε στη γαμήλια πομπή, αλλά συχνά περίμενε τη νύφη στο σπίτι. Αν ο άντρας παντρευόταν για δεύτερη φορά έστελνε έναν φίλο του, το νυμφαγωγό, να συνοδεύσει τη νύφη. Το σπίτι του γαμπρού ήταν διακοσμημένο με ταινίες και κλαδιά που έφεραν μαλλί προβάτου, όπως συνέβαινε και σε άλλες περιστάσεις κατά τις οποίες η οικογένεια αποκτούσε ένα νέο μέλος (π.χ. μετά την αγορά ενός δούλου). Το κέντρο των οικιακών τελετουργιών, η εστία, αποτελούσε τον τελετουργικό χώρο για την ένταξη της νύφης στην οικογένεια.

Η γαμήλια άμαξα με τη νύφη, το γαμπρό και τον πάροχο (ο στενότερος φίλος του με ρόλο τιμητικής συνοδείας)

Η γυναίκα συνέβαλε αρκετά στα  οικονομικά της οικογένειας χάρη στην προίκα της, η οποία αποτελούνταν από χρήματα, ρουχισμό, οικιακά σκεύη, έπιπλα, πολύτιμα αντικείμενα και δούλους, και έφτανε το λιγότερο στο ένα δέκατο της περιουσίας του πατέρα της. Η προίκα λειτουργούσε ως μηχανισμός μεταβίβασης και συγκέντρωσης περιουσίας. Ειδικότερα η προίκα επιβαλλόταν, και για τις δυνατότητες των φτωχών ανθρώπων ήταν ιδιαίτερα επαχθής, δεδομένου ότι υπήρχε ανταγωνισμός για την εύρεση ενός συζύγου. Η προίκα αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο του γάμου και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις  μια κοπέλα μπορούσε να παντρευτεί χωρίς αυτήν. Ο σύζυγος έδινε εγγύηση ότι θα επέστρεφε την προίκα σε περίπτωση διάλυσης του γάμου ή θανάτου της συζύγου του, αν δεν υπήρχε κληρονόμος.

Ενώ ο γάμος υφίστατο νομικά από την στιγμή της εγγύης, οι διαδικασίες ολοκληρώνονταν με την μετακόμιση της κοπέλας στην οικία του μελλοντικού συζύγου της. Από την στιγμή που η γυναίκα παντρεύεται βιώνει μια κατάσταση εγκλεισμού και υποχρέωσης εκτέλεσης καθηκόντων νοικοκυράς και μητέρας, δηλαδή η αποστολή της ήταν να έχει την φροντίδα του σπιτιού, να κάνει μαζί με τον σύζυγο νόμιμα παιδιά, αλλά και να τον υπακούει. Ο άνδρας κινείται άνετα εκτός οικίας, έχοντας τη δυνατότητα να ικανοποιήσει τις σαρκικές αλλά και τις συναισθηματικές του ανάγκες με τις εταίρες και τις  παλλακίδες,  κι αυτό δεν ευνοεί φυσικά την ανάπτυξη μιας ουσιαστικής αισθηματικής και πνευματικής επικοινωνίας ανάμεσα στο αντρόγυνο στην πορεία της κοινής τους ζωής. Η γυναίκα βρισκόταν σε κατάσταση κατωτερότητας, πράγμα που δεν σημαίνει ότι δεν την σέβονταν και προπαντός ότι δεν σεβόταν τον εαυτό της. Η ζωή της παντρεμένης γυναίκας ήταν πολύ μονότονη. Από το σπίτι μπορούσε να βγει μόνο με την άδεια του συζύγου, αν και πολλές φορές έβγαιναν για περίπατο ή πήγαιναν επισκέψεις.

Τέλος, η διάλυση του γάμου δεν ήταν το ίδιο εύκολη και για τα δύο φύλα. Αν οι σύζυγος ήθελε να χωρίσει τη γυναίκα (αποπομπή), την έστελνε στους συγγενείς τους, αφού κρατούσε τα παιδιά και κανένας δεν τον ρωτούσε για ποιο λόγο το έκανε. Αν μάλιστα δεν είχε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να τη χωρίσει. Αν η γυναίκα ήθελε διαζύγιο (απόλειψις) έπρεπε η ίδια να παρουσιαστεί στον άρχοντα και να του παρουσιάσει γραπτές αποδείξεις για το δίκιο του αιτήματός της.

Πηγές:

argolikivivliothiki.gr/2011/06/11

ime.gr/chronos/04/gr/economy/property_women

hw.gr/chronos/05/gr/society/index

Κ.Μ.Kolobova-Ε.L. Ozereckaja, Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, Παπαδήμας, Αθήνα 1993.