Από τους Μπίνο Χρήστο (Β1), Παρασκευά Γιώργο (Β2) και Σέλκο Ιορδάνη (Β2)

*Το χωριό Πρόμαχοι απέχει 8 χιλιόμετρα από την Αριδαία και ανήκει σήμερα στο δήμο Αλμωπίας. Η ονομασία της Αλμωπίας -που και στην αρχαιότητα λεγόταν έτσι- σύμφωνα με τον λεξικογράφο του 6^ου αι. μ.Χ, Στέφανο Βυζάντιο, πάρθηκε απ’ τον ημίθεο Άλμωπο, γιο του Ποσειδώνα και της Έλλης, κόρης του Αθάμαντα. Οι Άλμωπες ήταν γίγαντες που είχαν λάβει μέρος στην γιγαντομαχία. Αρχηγός τους ήταν ο Άλμωψ, που είναι λέξη αρχαία ελληνική  και παράγεται απ’ τις λέξεις άλμα (=ύψος) και ωψ (=όψη). Η Αλμωπία κατά την τοπική παράδοση που βρίσκει σύμφωνη και την επιστήμη, παλιά ήταν λίμνη, μα με την πάροδο του χρόνου και με τις συνεχείς προσχώσεις φερτής ύλης, πήρε τη σημερινή της μορφή.

Το σημερινό χωριό των Προμάχων έχει κτισθεί και κατοικηθεί πριν από εκατοντάδες χρόνια και μέσα στη διάρκεια του χρόνου έχει αλλάξει 7 τοποθεσίες.
Πρώτη τοποθεσία ήταν κοντά στα σύνορα και ήταν γνωστό ως Γκρίτσκου Σέλου (Ελληνικό χωριό). Η δεύτερη τοποθεσία ήταν λίγο πιο κάτω από τα σύνορα και την  πρώτη τοποθεσία. Τρίτη τοποθεσία ήταν στην πάνω δεξιά πλευρά της σημερινής τοποθεσίας και η τέταρτη ήταν πάνω και πίσω από το μοναστήρι του Αγίου Ιλαρίωνα. Στη συνέχεια το χωριό μεταφέρθηκε βορειοδυτικά του μοναστηριού, έπειτα δυτικότερα από τη σημερινή τοποθεσία και από το 1840 το χωριό πήρε τη σημερινή του θέση. Τα αίτια όλων αυτών των αλλαγών στη θέση του χωριού οφείλονταν κυρίως σε απειλές ή εχθρικές επιδρομές. Για αυτόν τον λόγο τα σπίτια ήταν πρόχειρα κτισμένα. Το χωριό εκείνα τα χρόνια ονομαζόταν Μπάχοβο γιατί οι κάτοικοι ζούσαν με την αγωνία πού θα έμεναν και όλη την ώρα έλεγαν μέσα τους αχ και μπαχ. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή πήρε το όνομα του από το μπάοβο επειδή υπήρχαν όμορφα κορίτσια. Μπάοβο, σύμφωνα με την σλάβικη διάλεκτο, από την οποία προέρχεται, σημαίνει όμορφο. Τη σημερινή του ονομασία το χωριό την πήρε το 1924, επειδή οι κάτοικοι του ήταν πρόμαχοι της ελευθερίας και της Εθνικής Ανεξαρτησίας.

Γειτονικό χωριό των Προμάχων με μεγάλη ιστορία είναι και το Γαρέφι, το χωριό το οποίο μετονομάστηκε από Τσερνέσοβο σε Γαρέφι προς τιμήν του Καπετάν Γαρέφη, ενώ οι κάτοικοι του χωριού αλλά και όλης της Αλμωπίας του ήταν ευγνώμονες για το απελευθερωτικό του έργο.

Οι κάτοικοι των χωριών της Αλμωπίας και πιο συγκεκριμένα των Προμάχων και του Γαρεφίου έδρασαν στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Έτσι, λοιπόν, οι κάτοικοι του Μπαχόβου, όπως ονομαζόταν τότε το χωριό, ζούσαν σε μια περιοχή την Καρατζόβα που τότε αποτελούνταν κυρίως από μουσουλμανικά χωριά και οι Μπαχοβίτες ήταν μία από τις λίγες ελληνικές κοινότητες της περιοχής. Σε συνδυασμό με το ότι το χωριό ήταν σε μια ευνοϊκή τοποθεσία, Έλληνες οπλαρχηγοί βρήκαν ως καταφύγια για ανάπαυση των αντρών τους τις καλύβες των ποιμένων στα θερινά βοσκοτόπια. Παράλληλα στήθηκαν στην περιοχή και καινούρια καταλύματα για να φιλοξενήσουν τους άντρες τους. Οι Έλληνες χωρικοί του Μπαχόβου τους προμήθευαν τακτικά με τροφή. Ο Douglas Dakin στο βιβλίο του ο Ελληνικός Αγώνας στη Μακεδονία 1897-1913 χαρακτηρίζει τους Μπαχοβίτες άξιους ανθρώπους γιατί για την προμήθεια με τροφή των αντρών των οπλαρχηγών έκαναν έξι ώρες νυχτερινή πορεία μέσα σε παχύ και επικίνδυνο χιόνι. Ο ίδιος ο συγγραφέας λίγο παρακάτω στο βιβλίο του αναφέρει πως ο υπολοχαγός Μαζαράκης μόλις κατάλαβε ότι ο εχθρός θα εξαπέλυε ευρείες επιχειρήσεις και ανατολικότερα, δια μέσου της Καρατζόβας και δυτικότερα προς το Μοναστήρι αποφάσισε την υλοποίηση ενός σχεδίου για να ανακόψει τον εχθρό. Στο σχέδιο αυτό με το οποίο γινόταν η σύσταση μεγάλων σωμάτων μέσα στην Καρατζόβα σημαντικό ρόλο έπαιξε το Μπάχοβο, αφού ήταν η βάση του 4ου Σώματος και είχε τομέα τις ανατολικές κατωφέρειες του Μοριχόβου. Οι χωρικοί του Μπαχόβου στάθηκαν  δίπλα στον Μαζαράκη και βοήθησαν στην υλοποίηση του σχεδίου με κάθε μέσο. Επίσης σύμφωνα με όσα είχε πει ο ίδιος ο Μαζαράκης παρότι το Μπάχοβο ήταν σλαβόφωνο χωριό ταυτόχρονα ήταν ένα χωριό με φανατικά φιλελληνικά αισθήματα και ο ρόλος του στην Αλμωπία, την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα,  ήταν κύριος και πως ό,τι ζήτησε ο ίδιος από το χωριό του παρασχέθηκε άμεσα είτε αυτό ήταν άντρες για να τους χρησιμοποιήσει είτε ήταν οτιδήποτε άλλο μέσο που είχε στη διάθεση του το χωριό. Το Μπάχοβο λοιπόν που συμμετείχε ενεργά στον αγώνα πλήρωσε και βαρύ τίμημα μιας και έχασε τα περισσότερα παλικάρια από όλα τα υπόλοιπα χωριά της Αλμωπίας. Τα ονόματα των Μακεδονομάχων του Μπαχόβου παρατίθενται παρακάτω:

• Νίκος Μεσκίνης (1886-1959) σύνδεσμος, τροφοδότης, μεταφορέας όπλων.
• Γιώργος Πρώσιος (1881-1941) μαχητής των Μανώλη Κατσιγάρη, Νίκου Δουμπίωτη, Ξενοφώντα Ζορμπά.
• Στάθης Καλέσης (1866-1940) επιτροπή άμυνας του χωριού, οδηγός, τροφοδότης, μαχητής.
• Αναστάσης Πρώσιος (1833-1914) προύχοντας, πατέρας των Γιώργου και Δημήτρη Πρώσιου, δωρητής Μ. Α., ανταρταποδόχος.
• Δημήτρης Κούντης (1875-1924) οδηγός, συνεργάτης.
• Δημήτρης Κόλτσης (1875-1941) οδηγός, συνεργάτης.
• Αναστάσης Μητρέντσης (1869-1917) οδηγός, συνεργάτης.
• Δημήτρης Πρώσιος (1878-1905) οδηγός, συνεργάτης, δολοφονήθηκε από τους Βούλγαρους για αντίποινα.
• Γιάννης Μπόγιας, ανταρταποδόχος.
• Τραϊανός Σούδης (1879-1954) τροφοδότης.

Εκτός από τους παραπάνω υπήρχαν και 6 παλικάρια  που ονομάζονταν από τον Καπετάν Καραμανώλη «αετοί», μυήθηκαν στον αγώνα από τον Γαρέφη και υπήρξαν σύνδεσμοι, οδηγοί τροφοδότες και μαχητές αυτού και του Μανώλη Κατσίγαρη, τιμήθηκαν δε με το μετάλλιο του Μακεδονικού Αγώνα. Τα παλικάρια αυτά ήταν:

• Χαράλαμπος Ρόπκας (γενν. 1889).
• Δημήτρης Σαντζάκης (1876-1947).
• Βαγγέλης Μητρέντσης (1868-1920).
• Δήμος Τσαλπούρης (1859-1914).
• Χρήστος Ράδης (1885-1916).
• Χρήστος Νάνος ή Ορμάνης (1873-1943).

Σημαντικό ρόλο στον Μακεδονικό Αγώνα στην Αλμωπία έπαιξε και ο Καπετάν Γαρέφης, ένας από τους δραστήριους αγωνιστές που καταγόταν από μεγάλη πολεμική οικογένεια της Ρούμελης. Γεννήθηκε το 1874 στο χωριό Άνω Μηλιές Πηλίου και το 1896 στάλθηκε στην Καβάλα με αποστολή την καταστροφή γεφυρών και της σιδηροδρομικής γραμμής. Μετά από προδοσία, το σώμα του διαλύθηκε ενώ ο ίδιος σώθηκε από θαύμα. Στα 35 του χρόνια, κλήθηκε στη Μακεδονία όπου ο πρόξενος Κορομηλάς του ανέθεσε την αρχηγία 25μελούς σώματος, με το οποίο κατευθύνθηκε στη λίμνη Γιαννιτσών και το πολύπαθο εκείνη την εποχή (1905) διαμέρισμα της Καρατζόβας, που μαρτυρούσε από τη δράση των Βούλγαρων Λούκα (λοχαγού του Βουλγαρικού στρατού) και Καρατάσου. Ο Γαρέφης εκείνη την περίοδο, έδωσε όρκο ότι θα πραγματοποιούσε την εξόντωση των Λούκα – Καρατάσου. Ήταν το 1906, όταν ο Γαρέφης πληροφορήθηκε ότι δυο βοεβόδες συνέλαβαν τον γιο πλούσιου κτηνοτρόφου, του Γιώργου Καροφύλη (ή Καραφιλιά) και ζητούσαν 400 λίρες λίτρα για την απελευθέρωσή του. Ο άτυχος πατέρας ζήτησε τη συνδρομή του Γαρέφη, και σύμφωνα με το σχέδιο που ετοίμασαν οι δυο τους, ο κτηνοτρόφος προσκάλεσε τους Λούκα – Καρατάσο να έρθουν στις καλύβες του, στη θέση Καμήλα (Τσερνέσοβο) Γαρεφίου, για να τους δώσουν τις λίρες αφού μάλιστα πρώτα γλεντήσουν, για να τους ευχαριστήσει που θα παρέδιδαν το παιδί. Οι Βούλγαροι εμφανίστηκαν διάλεξαν μια καλύβα για τους άντρες τους και αυτοί άρχισαν το γλέντι σε μια άλλη καλύβα με τον Καροφύλη. Ο τελευταίος σύμφωνα με την αφήγηση του Γιώργου Σεραφείμ, που πήρε μέρος στα γεγονότα που ακολούθησαν, απόσπασε το σύνθημα και παρασύνθημα των Βούλγαρων, που ήταν Γκρόζντε – Λιμπινίτσα (σταφύλι – καρπούζι) και το έδωσε στον Γαρέφη, ο οποίος μπόρεσε έτσι αργότερα να πλησιάσει, να ξεγελάσει τον σκοπό, να μπει ξαφνικά στην καλύβα όπου διασκέδαζαν και να πυροβολήσει θανάσιμα τους Λούκα – Καρατάσο. Πανευτυχής ο Γαρέφης, αφού τραυμάτισε έναν-δυο ακόμα βγήκε πάλι έξω. Η χαρά όμως όπως και το σκοτάδι που τον βοήθησε αρχικά, ήταν η καταστροφή του. Μέσα στον ενθουσιασμό του, ξέχασε να ειδοποιήσει για την έξοδό του τους συντρόφους του, που περίμεναν με αγωνία το αποτέλεσμα της  επίθεσης. Οι τελευταίοι, μη μπορώντας να διακρίνουν τον αρχηγό τους και μη βλέποντας το φωτεινό σύνθημα (έναν αναμμένο δαυλό) που περίμεναν (το ακουστικό σύνθημα ήταν τσαρούχι – πεταλούδα) τον πυροβόλησαν. Το παλικάρι μεταφέρθηκε βαριά τραυματισμένο στη Γραδενίτσα και ειδοποιήθηκε αμέσως ο γιατρός Μιχάλης Μοναχός από το Μοναστήρι, μα δεν πρόλαβε. Ένας ακόμα ανιδιοτελής Αγωνιστής της Μακεδονίας συνάντησε τον θάνατο που τον έκανε αθάνατο. Ήταν 5-6 Αυγούστου του 1906 όταν ο Γαρέφης τάφηκε στο χωριό Γραδενίτσα.

Στον Μακεδονικό Αγώνα στην Αλμωπία σημαντικός ήταν και ο ρόλος της τοπικής εκκλησίας και κάποιων ηρωικών παπάδων, όπως ο παπά-Χρήστος Μιλτιάδης από το Γαρέφι, του οποίου η δράση στην περιοχή ήταν μεγάλη και πολυσχιδής. Ήταν λοιπόν μεταφορέας – μαχητής, υπεύθυνος καταλυμάτων ανταρτών, πληροφοριοδότης. Εκτός όμως από ιερέας και μαχητής ήταν κατ” ανάγκη και δάσκαλος του χωριού, όπως και στους Προμάχους ήταν ο θρυλικός παπά – Μήτσος Παπανικολάου που γεννήθηκε το 1874 και πέθανε το 1951. Στρατιώτης του Χριστού και της πατρίδας, επικηρυγμένος από τους κομιτατζήδες, εργάστηκε κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα σαν πράκτορας, οργανωτής, αγγελιοφόρος, τροφοδότης, διανομέας όπλων, ενώ ήταν και ηρωικός πολεμιστής και ακόμα αρχηγός ομάδας έμπιστων συνεργατών, που χρησιμοποιούνταν σαν οδηγοί, τροφοδότες, σύνδεσμοι και ανταρταποδόχοι. Συνεργάστηκε με τους καπετανέους Μανώλη Κατσιγάρη,  Ξενοφώντα Ζορμπά και  Νίκο Δουμπιώτη του Επαμεινώντα.
Όμως και το Γαρέφι πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Τα ονόματα  των αγωνιστών του Γαρεφίου είναι τα ακόλουθα:

• Γεροκωσταντής Μπαδένης ή Μιλτιάδης (Καπετάν Κωσταντής 1852-1929), συνεργάτης, μαχητής.
• Μιλτιάδης Μιλτιάδη (1872-1917), μαχητής των Κατσιγάρη, Ζορμπά, Γκόνου, σκοτώθηκε από τον σέρβικο στρατό.
• Παντελής Μιλτιάδης, τροφοδότης σύνδεσμος.
• Σοφία Μιλτιάδη, τροφοδότρια, πληροφοριοδότρια, ταχυδρόμος.
• Χρήστος Αναστασίου (1870-1930), μαχητής Ζορμπά, Μανώλη Σκουντρή, Σπύρου Φραγκοπούλου, Καραπάνου.
• Νίκος Αναστασίου, αδελφός Χρήστου, πράκτορας.
• Πέτρος Αναστασίου, αδελφός Χρήστου, πράκτορας.
• Γιώργος Μάρκου.

*Για το συγκεκριμένο άρθρο αντλήσαμε στοιχεία από τους διαδικτυακούς τόπους:

 promaxi-nea.blogspot.gr, garefipellas.blogspot.gr

Της Δήμητρας Νάσκου , μαθήτριας της Γ” τάξης

Η καταγραφή των παρακάτω εθίμων στηρίχθηκε σε προηγούμενη εργασία των μαθητών του Γυμνασίου Προμάχων, που εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς 1997-1998, στα πλαίσια της υλοποίησης σχετικού πολιτιστικού προγράμματος. H εργασία στηρίχθηκε  σε συνεντεύξεις που πήραν οι ίδιοι οι μαθητές από κατοίκους της Σωσάνδρας και των Προμάχων.

 Την επίβλεψη της εργασίας αυτής είχε η Φιλόλογος κα Μαζγαλτζίδου Ελένη.

Της Δήμητρας Νάσκου, μαθήτριας της Γ” τάξης

Το χωριό Σωσάνδρα  βρίσκεται στη σημερινή του θέση τουλάχιστον από το  1830 και μετά.  Όλοι οι ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού  έχουν ακούσει σε  διηγήσεις από τους προγόνους τους ότι, πολύ παλιά, το χωριό βρισκόταν στην περιοχή Σουσίτσα, στα «Πλατανάκια»  ανάμεσα στη Δωροθέα και το Γαρέφι.  Οι   κάτοικοι  του κάποια στιγμή  αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν, γιατί πέθαιναν τα παιδιά  τους  από πνευμονικές παθήσεις.  Άλλη εκδοχή θέλει  τους κατοίκους να το εγκαταλείπουν  εξαιτίας θανάτων από τσιμπήματα ερπετών και  εντόμων.

Το χωριό στην καινούργια του θέση, παίρνει την ονομασία «Πρεμπόντιστα» που σημαίνει <<Κυνηγημένο χωριό>>. Αυτή η ονομασία διατηρήθηκε τουλάχιστον μέχρι το 1923. Το χωριό αλλάζει όνομα πριν το 1930, μαζί με όλα τα  χωριά στην Αλμωπία, και ονομάζεται  «Σωσάνδρα» = Σώσε τους άνδρες από το θανατικό, μια ελεύθερη μετάφραση της παλιάς ονομασίας «Πρεμπόντιστα» .

Οι παλαιότεροι  κάτοικοι λοιπόν μας περιγράφουν ένα χωριό με πλινθόκτιστα σπίτια, χωρισμένο, όπως και σήμερα σε τέσσερις μαχαλάδες. Οι Έλληνες κατοικούν στο «Τσιφλίκι», στα αριστερά του κεντρικού δρόμου στον πάνω μαχαλά προς το Λυκόστομο, δεξιά και αριστερά του σημερινού δρόμου. Οι Τούρκοι πάλι κατοικούσαν στην πλατεία προς τους Προμάχους στα δεξιά του σημερινού δρόμου, προς το γήπεδο  και τον κάτω μαχαλά προς την Αριδαία .

 Τα περισσότερα τούρκικα σπίτια είναι με αυλόγυρους και μεγάλες αυλές με μουριές  και ροδιές γύρω-γύρω και ξύλινες δίφυλλες πόρτες, που κρύβουν την ζωή της αυλής από τα μάτια των περαστικών. Στο ισόγειο βρίσκεται η σάλα με την αποθήκη και το κελάρι, ενώ σκάλα «κλειστή» οδηγεί στον πάνω όροφο. Εκεί βρίσκεται η δεύτερη σάλα, τα υπνοδωμάτια, πολύ μεγάλα και το καθένα με τζάκι, παράθυρα με ένα είδος πατζουριού, ντουλάπα και μία πιο μικρή πόρτα που οδηγεί στην κρυψώνα και ταυτόχρονα τουαλέτα της χανούμισσας.

 Οι αντιθέσεις  ανάμεσα σε Τούρκους και Έλληνες ήταν μεγάλες, ενώ η καταπίεση των πρώτων προς τους δεύτερους ακόμα μεγαλύτερη. Γι’ αυτό πολλοί συγχωριανοί  μας αναφέρουν τα ονόματα των Παρτσανάκη Πέτρου, Παπατάσου  Δημητρίου, Κεχαγιά Χρήστου, Σαπουτζή  Κώστα, Τερζή  Δημητρίου, Μήντζη Τραϊανού, Τασιώνα   Αναστασίου κ.α., οι οποίοι  υπήρξαν μακεδονομάχοι και υποστήριξαν μέχρι τέλους τον αγώνα για την ένωση με την υπόλοιπη Ελλάδα .

 Οι τούρκικες αυλές έχουν όλες πηγάδια για τις ανάγκες του σπιτιού σε νερό, ενώ οι Έλληνες προμηθεύονται νερό από  το καϊνάρι κοντά στο σημερινό γήπεδο, από όπου το  κουβαλούν οι γυναίκες με στάμνες  στον ώμο, στα χέρια ή με γαϊδουράκι, σε μεγάλες αποστάσεις οι περισσότερες. Το καϊνάρι είχε νερό μέχρι το 1974,οπότε άρχισαν να γίνονται πολλές  γεωτρήσεις στον γύρω χώρο, με αποτέλεσμα να λιγοστέψει σε πολύ μεγάλο βαθμό το νερό του.

Το 1964 το χωριό απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα και λίγο νωρίτερα την ίδια χρονιά, λειτούργησε ο υδατόπυργος  (υδραγωγείο) που έστελνε νερό μέσο δικτύων στα σπίτια των κατοίκων. 

Οι ασχολίες  των κατοίκων

Οι ασχολίες  των κατοίκων είναι γεωργικές και  κτηνοτροφικές, αλλά η παραγωγή φτάνει μόνο για οικιακή χρήση και όχι για εμπόριο. Ο κλήρος των Ελλήνων είναι πολύ μικρός. Καλλιεργούνται κυρίως πιπεριές  που ευδοκιμούν πολύ στην περιοχή, καλαμπόκι και βαμβάκι και φυτεύονται  μουρεόδεντρα   για να βοηθήσουν στην  εκτροφή μεταξοσκώληκα. Τα καπνά αρχίζουν να καλλιεργούνται για πρώτη φορά το 1952, λαχανικά αρχίζουν να καλλιεργούνται συστηματικά από τον ερχομό των πρώτων Ελλήνων προσφύγων. Η κτηνοτροφία γίνεται, και αυτή, σε μικρή κλίμακα για τις ανάγκες της οικογένειας.         

Οι Εκκλησίες του χωριού

 Το χωριό διαθέτει ένα μικρό εκκλησάκι που  μέχρι το 1917 λειτουργεί κρυφά, ενώ την ίδια χρόνια  χτίζεται στην ίδια θέση του  η σημερινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Το χωριό όμως έχει και τρία τούρκικα τζαμιά. Το μεγαλύτερο βρισκόταν στην πλατεία του χωριού μπροστά ακριβώς από το κοινοτικό ιατρείο και την παλιά κοινότητα. Αυτό το τζαμί  γκρεμίστηκε το 1960.

Τα μαγαζιά και οι μύλοι

Το χωριό διαθέτει, στις αρχές του 20ου αιώνα, 4 μύλους από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Όλοι οι μύλοι δούλευαν με νερό του Λυκοστόμου, που στο διάβα του εμπλουτίζονταν με νερά διαφόρων πηγών. Μπροστά από την εκκλησία υπήρχαν τρία κοινοτικά  ή, κατά άλλους εκκλησιαστικά μαγαζάκια. Το ένα  μαγαζί ήταν το πρώτο τσαγκαράδικο του χωριού. Το δεύτερο ήταν το πρώτο καφενείο. Και το τρίτο μαγαζί ήταν, επίσης, καφενείο. Το ένα από τα τρία μαγαζιά χρησιμοποιήθηκε επί  Μεταξά, ως γραφεία της Ε.Ο.Ν. Τα μαγαζιά αυτά γκρεμίστηκαν το 1947. Επίσης,  το χωριό διέθετε ακόμα τρία τσαγκαράδικα  πριν το 1935.