1ο ΕΚ Τρικάλων

Δύο από τις πλέον πολυσυζητημένες έννοιες των τελευταίων δεκαετιών σε επίπεδο οικονομικής επιστήμης αποτελούν η ανάπτυξη και η μεγέθυνση. Πολλά έχουν ειπωθεί έως τώρα, παρόλα αυτά παραμένουν δύο έννοιες, ειδικά η ανάπτυξη, ιδιαίτερα θετικές, αλλά και παρεξηγημένες. Ιστορικά ο όρος ανάπτυξη αντλεί από τη βιολογία, κατά την ολοκλήρωση του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, όταν ερευνάται η πορεία εξέλιξης των ζωντανών οργανισμών. Μετά το πέρας του πολέμου, η έννοια της ανάπτυξης ως αίτημα αποκτά άλλα χαρακτηριστικά και περιεχόμενο. Συγκεκριμένα, η σημασία της ανάπτυξης συνιστά συνέπεια του ψυχρού πολέμου, στόχος της είναι οι φτωχές χώρες να εισέλθουν σε αντίστοιχη πορεία ανάπτυξης με τις πλούσιες, ώστε να περάσουν από μια κατάσταση φτώχειας στην κοινωνία της αφθονίας  Η διαδικασία της μέχρι τότε ανάπτυξης μιας κοινωνίας στηριζόταν σε δύο πρότυπα: το καπιταλιστικό πρότυπο της αγροτικής, βιομηχανικής και εμπορευματικής ανάπτυξης που βασιζόταν στην οικονομία της αγοράς και το πρότυπο της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο στηριζόταν στις πρωτοβουλίες του κράτους, στον κεντρικό έλεγχο και προγραμματισμό.
Ο πρώτος διεθνής καθορισμός της ανάπτυξης προκύπτει μέσα από τη διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών, στην οποία εννοείται ως δικαίωμα. Ειδικότερα, η ανάπτυξη ορίζεται ως μια συνολική οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική πρακτική, η οποία αποβλέπει στη διαρκή αύξηση της ευημερίας του κοινωνικού συνόλου και κάθε ανθρώπου χωριστά και στηρίζεται στην ελεύθερη και σημαντική για την ανάπτυξη ενεργό συμμετοχή του, καθώς και στη δίκαιη κατανομή των ωφελειών που απορρέουν από αυτήν.
Η Unesco, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, προβάλλει την οικονομική σημασία της ανάπτυξης και τη διεθνική σχετικοποίησή της. Συγκεκριμένα, η Unesco θεωρεί την οικονομική ανάπτυξη ως μια ολοκληρωμένη διαδικασία που εμπεριέχει οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές μεταβλητές, αποτελεί ενδογενή μεταβλητή ανάλογη των αξιών, προβλημάτων και επιδιώξεων κάθε λαού και εντάσσεται στα παγκόσμια πλαίσια και στο διεθνή καταμερισμό της εργασίας.
Κατά τον Ρόκο, η ανάπτυξη συνιστά σχέση και μάλιστα αξιακά συγκροτημένη. Η «ανάπτυξη είναι μια «καλύτερη» ισορροπία ανθρωπίνων σχέσεων και συστημάτων χρήσεων γης, παραγωγής, απασχόλησης, διανομής και κατανάλωσης σύμφωνα με τις αξίες και τις επιλογές των δυνάμεων, οι οποίες βρίσκονται στην εξουσία, όπως αυτές μαχητικά συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν, στο φυσικό περιβάλλον με τη συγκεκριμένη κάθε φορά κοινωνική δυναμική και τη μέση κοινωνική συνείδηση», ενώ ο Φρανσουά Περού εμπλουτίζει τη σημασία της με το συνδυασμό των αλλαγών της νοοτροπίας και των κοινωνικών αλλαγών που θα καταστήσουν την κοινωνία ικανή να αυξήσει σωρευτικά και σε βάθος το συνολικό προϊόν της.
Ο όρος «ανάπτυξη» αναφέρεται είτε σε μια διαδικασία βελτίωσης ως προς ένα ορισμένο σύνολο αξιών ή συγκρινόμενη με τα αντίστοιχα επίπεδα εξέλιξης διαφόρων χωρών, είτε σε μια συγκριτική κατάσταση ανάλογη αυτών των αξιών. Οι εκάστοτε αξίες είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις επιθυμητές προτεραιότητες της κάθε κοινωνίας . Ο Todaro εμβαθύνει στην έννοια και προχωρά στον ορισμό των τριών κεντρικών αξιών της ανάπτυξης, θεωρώντας ότι οι αξίες αυτές είναι η διατήρηση της ζωής (η ικανοποίηση βασικών αναγκών), ο σεβασμός του ατόμου (διατήρηση της προσωπικότητάς του) και η ελευθερία από τον εξαναγκασμό (η δυνατότητα επιλογής).
Το εύρος του περιεχομένου της έννοιας της ανάπτυξης αυξάνεται εκ του ότι επιδέχεται πλήθος επιθετικών προσδιορισμών, όπως: οικονομική, περιφερειακή, τοπική, ολοκληρωμένη, ενδογενής, αειφόρος, βιώσιμη, αξιοβίωτη κ.ά. Οι διαφορετικές χρήσεις της έννοιας της ανάπτυξης, όμως, γεννά ασάφειες και αμφιλογίες γύρω από αυτή, τα βασικά σημεία των οποίων αφορούν:
Την κατεύθυνση και τις γενικές αρχές της ανάπτυξης
Το ή τα υποκείμενα της αναπτυξιακής διαδικασίας
Τα μέσα, τους φορείς εφαρμογής και τις μορφές συμμετοχής των υποκειμένων της αναπτυξιακής διαδικασίας
Την άντληση και την κατανομή πόρων, καθώς και την κατανομή των όποιων θετικών ή αρνητικών επιπτώσεων της ανάπτυξης από και προς τα μέλη της κοινωνίας
Τις επιπτώσεις στο περιβάλλον και στο οικοσύστημα (Χατζημιχάλης & Γκέκας, 2001:8)
Δίχως να δοθεί πειστική απάντηση στα παραπάνω ζητήματα δεν είναι σαφές πώς είναι δυνατό να προσδιοριστεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να κινούνται οι αναπτυξιακές διαδικασίες, καθώς και οι αλλαγές και οι μετασχηματισμοί που είναι αναγκαίες για το κοινό καλό. Άλλωστε, η ανάπτυξη αφορά σε εκείνους τους κοινωνικοοικονομικούς μετασχηματισμούς, οι οποίοι οδηγούν στις πλέον επιθυμητές καταστάσεις, εν συνόλω, και όχι, απλώς, σε μία επιμέρους περίσταση, σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Επομένως, η κατανόηση της ανάπτυξης είναι αναγκαίο να συμπεριλάβει τους στόχους και τα μέσα με τα οποία οι εν λόγω στόχοι θα επιτευχθούν.
Η οικονομική ανάπτυξη είναι δυνατό να οριστεί υπό τη στενή έννοια του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος ή μέσω της πραγματικής κατά κεφαλήν κατανάλωσης, ενώ θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με άλλες διαστάσεις, όπως: η εκπαίδευση, η υγεία, η ποιότητα ζωής και η ποιότητα του περιβάλλοντος  Εξάλλου, το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν είναι δύσκολο να εκτιμηθεί επ’ ακριβώς, ενώ, παράλληλα, εκτιμάται ότι είναι αναγκαία η διεύρυνση της βάσης μέτρησής του. Πράγματι, στην αρχή το κατά κεφαλήν εισόδημα αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για τη μέτρηση της ανάπτυξης μίας χώρας αλλά κατόπιν θεωρήθηκε δείκτης περιορισμένης χρησιμότητας, καθώς απαιτούσε πλήθος άλλων δεικτών και πληροφοριών για τη δυνατότητα εξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων. Συνεπώς, η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης δε νοείται ως αναφερόμενη μόνο στην αύξηση του ΑΕΠ, αλλά με διευρυμένη αναφορά. Εμπεριέχει μεταβλητές στην κατανομή, στην τεχνολογία, στη διάρθρωση της παραγωγής και διάθεσης του προϊόντος, όπως επίσης και αλλαγές στο θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο, το οποίο καθορίζει τις παραγωγικές διαδικασίες.
Οι διαμάχες σε θεωρητικό επίπεδο για το χαρακτήρα και τα όρια της ανάπτυξης, κατά τη δεκαετία του 1970, προήλθαν τόσο από πολιτικές δυνάμεις της αριστεράς και των οικολογικών κινημάτων, όσο και από πολίτες που θεωρούνταν εκπρόσωποι του μεγάλου κεφαλαίου και του παραγωγικού συστήματος.
Η σημασία της ανάπτυξης, με τον τρόπο που απαντά στις σύγχρονες κοινωνίες, αναφέρεται σε μια ιδιαίτερα πολύπλοκη και δύσκολη διαδικασία. Γενικότερα, δεν πρέπει να ταυτίζεται με την οικονομική διεύρυνση και την παραγωγική διαδικασία, αλλά αναμφισβήτητα, δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη χωρίς την αποσαφήνιση του οικονομικού χαρακτήρα της, ούτε, όμως, είναι ορθή η υπερβολική αποδυνάμωση της οικονομικής διάστασης, μερικές φορές, με έμφαση σε μη οικονομικούς παράγοντες, όπως οι θεσμικές παρεμβάσεις .
Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πολιορκημένος από μια προϊούσα περιβαλλοντική κρίση τεραστίων διαστάσεων, για την οποία ευθύνεται ο χωρίς έλεγχος ανταγωνισμός της αγοράς, υιοθετώντας το δόγμα “αναπτύξου ή πέθανε”, σύμφωνα με το οποίο η πρόοδος ταυτίζεται με την οικονομική ανάπτυξη και την κυριαρχία πάνω στη φύση με τον τεχνικό πολιτισμό. Αντιθέτως, η οικονομική σκοπιμότητα έχει ως προϋπόθεσή της το σεβασμό στο περιβάλλον και, ειδικότερα, ως συνθήκη δυνατότητάς της τον έλεγχο της χρήσης των νέων τεχνολογιών κατά την υποκατάσταση της φύσης από τις ίδιες . Παραδειγματική περίπτωση αποτέλεσε το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που εφαρμόστηκε το 19ο αιώνα και ταύτισε την πρόοδο με την οικονομική αύξηση και, κατ’ επέκταση, με την αύξηση του ΑΕΠ. Όπως συνάγεται, με ασφάλεια εκ των συνεπειών της, η ανάπτυξη με αυτά τα χαρακτηριστικά προκάλεσε κοινωνικές συγκρούσεις και περιβαλλοντικές κρίσεις, οι οποίες απέβλεπαν στην κατοχή και εκμετάλλευση των φυσικών πόρων παγκοσμίως. Καρπός αυτού του αναπτυξιακού μοντέλου ήταν οι συνεπούμενες επικίνδυνες καταστάσεις για την ανθρωπότητα και το περιβάλλον. Είναι, επομένως, αναμφίβολα απαραίτητο οι κυβερνητικές πολιτικές να στοχεύουν στην οικονομική ανάπτυξη, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών, προστατεύοντας παράλληλα, τους φυσικούς πόρους, τη βιοποικιλότητα και την πολιτιστική κληρονομιά.
Ο Ζολώτας  είχε υποστηρίξει ότι οι υποανάπτυκτες χώρες διακρίνονται από ανεπάρκεια των συντελεστών οικονομικής ανάπτυξης. Συντελεστές οικονομικής ανάπτυξης θεώρησε τους οικονομικούς πόρους, τους οργανωτικούς και τεχνικούς παράγοντες που είναι απαραίτητοι για την οικονομική ανάπτυξη, καθώς και την ψυχολογική και τη μορφωτική καλλιέργεια του πληθυσμού. Για να επιτευχθεί η οικονομική ανάπτυξη, υποστήριξε, πρέπει να επικεντρωθούν οι προσπάθειες, αρχικά, σε μικρές ομοιογενείς περιοχές και στη συνέχεια σε επίπεδο περιφερειών. Με τη διαδοχική ανάπτυξη των περιφερειών γίνεται εφικτή η οικονομική ανάπτυξη σε επίπεδο χώρας. Αυτό προϋποθέτει βελτίωση της οργάνωσης στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, βελτίωση των γνώσεων, της εμπειρίας και της υπευθυνότητας του ανθρώπινου παράγοντα.
Επιθυμία κάθε χώρας αποτελεί η οικονομική ανάπτυξη που οδηγεί στην αύξηση των δυνατοτήτων για την παροχή αγαθών και υπηρεσιών στους πολίτες. Κατά κανόνα, η ανάπτυξη ολοκληρώνεται, όταν μεγιστοποιείται η ροή της ύλης και των φυσικών πηγών ενέργειας, ταυτόχρονα με την πληθυσμιακή αύξηση και την απαιτούμενη συνεισφορά γενικότερα της οικονομίας. Ανάπτυξη δεν μπορεί να υπάρξει σε περιοχές, όπου υπάρχει έντονη βία, καθώς εκεί απορρυθμίζονται οι οικονομικές δραστηριότητες, αυξάνεται η φτώχεια, η ανασφάλεια των ανθρώπων, καταστρέφεται το φυσικό περιβάλλον και η κοινωνία ως σύνολο δε λειτουργεί ομαλά.
Με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις, υποστηρίζεται ότι ταύτιση της σημασίας των εννοιών της οικονομικής μεγέθυνσης και της οικονομικής ανάπτυξης συνιστά σφάλμα. Ο όρος «οικονομική μεγέθυνση» αναφέρεται στην ποσοτική αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος που προκαλείται κυρίως από την αύξηση της ποσότητας των εισροών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία. Ως εκ τούτου, οικονομική ανάπτυξη χωρίς οικονομική μεγέθυνση δεν είναι εφικτή, ενώ, αντίθετα, η οικονομική μεγέθυνση δε συνεπάγεται απαραίτητα και οικονομική ανάπτυξη. Η ανάπτυξη ως όρος έχει ηθική βάση, όταν περικλείει αξιακούς στόχους (π.χ. ισότητα), ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία και γι’ αυτό, δεν είναι ορθό να εννοείται μόνο ως χρηματική αξία. Επομένως, η οικονομική ανάπτυξη υπερβαίνει την οικονομική μεγέθυνση, εφόσον το φυσικό περιβάλλον, εκτός από την οικονομική, την κοινωνική και την πολιτιστική ανάπτυξη, αποτελεί εσωτερικό χαρακτηριστικό της ανάπτυξης. Μάλιστα, επειδή η μεγέθυνση επικεντρώνεται στη χρηματική αξία και όχι στη διαθέσιμη ποσότητα των αγαθών που παράγονται, επιτρέπει ώστε η μεγέθυνση να βασίζεται στην αύξηση της προστιθέμενης αξίας χωρίς να απαιτείται αύξηση στους φυσικούς συντελεστές παραγωγής που χρησιμοποιούνται, όπως, παραδείγματος χάρη, συμβαίνει με τον τομέα της πληροφορικής. Κρίνοντας κανείς με τα δεδομένα που επικρατούσαν μέχρι πρότινος, η αποσύνδεση της μεγέθυνσης από την αύξηση των συντελεστών παραγωγής δεν ήταν εφικτή. Η τεχνολογία, όμως, με την ταχύτατη εξέλιξη και τα επιτεύγματα που τη χαρακτηρίζουν, μπορεί να συνεισφέρει στην ταυτόχρονη αύξηση των ρυθμών μεγέθυνσης, στη μείωση των χρησιμοποιούμενων παραγωγικών συντελεστών και στην προστασία του περιβάλλοντος.
Η ανάπτυξη, τώρα, ως διαδικασία που λαμβάνει χώρα σε ένα συγκεκριμένο τόπο, θεωρείται τοπική. Δύο είναι οι κυριότερες θεωρίες δημιουργίας σχεδίων τοπικής ανάπτυξης: Η «ανάπτυξη από τα άνω» και η «ανάπτυξη από τα κάτω». Η «ανάπτυξη από τα άνω» αναφέρεται κυρίως στις πρωτοβουλίες που λαμβάνονται και σχεδιάζονται από την κεντρική διοίκηση, ενώ οι τοπικές παραγωγικές δυνάμεις περιορίζονται κυρίως σε ένα περισσότερο εκτελεστικό ρόλο. Αντίθετα, η «ανάπτυξη από τα κάτω» αφορά αποφάσεις και σχέδια που υλοποιούνται από τις τοπικές παραγωγικές δυνάμεις. Περισσότερο επιτυχημένη θεωρείται η «ανάπτυξη από τα κάτω», γιατί λαμβάνει υπόψη της τις πεποιθήσεις και τις ιδιαίτερες στάσεις των κατοίκων της εκάστοτε περιοχής και προσεγγίζει τα προβλήματα σε όλες τις διαστάσεις τους. Παρόλα αυτά, οι απόψεις σχετικά με την αποτελεσματικότητα των δύο παραπάνω ειδών ανάπτυξης διίστανται.
Ανακεφαλαιώνοντας, συνάγεται ως συμπέρασμα ότι η ανάπτυξη αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία που συνιστά αντικείμενο ανοικτής συζήτησης και διαφορετικών προσεγγίσεων. Πάντως, διαφέρει κατά τη σημασία της από τη μεγέθυνση και εκτείνεται σε όλα τα επίπεδα δραστηριοτήτων του κοινωνικού συνόλου. Δύο αναπτυξιακά μοντέλα έχουν επικρατήσει περισσότερο σε παγκόσμιο επίπεδο, η «ανάπτυξη από τα άνω» και η «ανάπτυξη από τα κάτω» με θετικά και αρνητικά στοιχεία το καθένα. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη αποτελεί αίτημα για κάθε κοινωνία, η οποία ενδιαφέρεται για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των μελών της, και μια τοποθέτηση που δεν απαλλάσσεται από την εξέταση των σοβαρών ενστάσεων, οι οποίες εγείρονται εναντίον της, ως προς το κατά πόσο η ανάπτυξη, ειδικότερα όταν γίνεται με πολύ ταχείς ρυθμούς, βελτιώνει πραγματικά τη ζωή των ανθρώπων και τους οδηγεί σταδιακά στην επιδιωκόμενη ευημερία σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.