Ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων νομοθετήθηκε το 1985 ως «καθαρά παιδαγωγικός θεσμός που συνδέεται άρρηκτα με την εκπαιδευτική διαδικασία». Πρεσβεύει συγκεκριμένες αξίες στο πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος. Στοχεύει στην προσπάθεια να εκπαιδευτεί η νέα γενιά να λειτουργεί ως μέλος μιας δημοκρατικής κοινωνίας, συμμετέχοντας ενεργά στα κοινά. Φιλοδοξεί, επιπρόσθετα, να γίνουν οι μαθητές υπεύθυνοι αναγνωρίζοντας τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους σύμφωνα με τον ρόλο τους στο σύνολο, καθώς και να μπορούν να επιλύουν τυχόν προβλήματα. Τους παρέχει δυνατότητες να συζητούν, να συμπράττουν, να παίρνουν πρωτοβουλίες και να μαθαίνουν. Ο χαρακτήρας των κοινοτήτων προβλέπει να δίνεται έμφαση στις αξίες της δημοκρατίας, της προόδου, της εξάλειψης των διακρίσεων. Συνοδοιπόροι τους σε αυτό το ταξίδι είναι οι καθηγητές, οι τοπικές κοινότητες, καθώς και οι γονείς – κηδεμόνες τους.
Καθώς οι μαθητικές κοινότητες είναι ένας οργανωμένος θεσμός, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των μελών καθορίζονται με ακρίβεια. Αναφορικά με τα δικαιώματα που αποκτά αυτόματα κάποιος μαθητής, τα κυριότερα είναι η ισότητα ανάμεσα σε όλους, η δυνατότητα ψήφου και «εκλέγεσθαι», η ελεύθερη έκφραση ιδεών και απόψεων και η ενασχόληση με τη σχολική εφημερίδα. Κάποιες, από την άλλη πλευρά, υποχρεώσεις που οφείλονται είναι η συμμόρφωση στους κανονισμούς που έχουν τεθεί, η διαμόρφωση κοινών βλέψεων και στόχων, η συμμετοχή στη συλλογική προσπάθεια υλοποίησης τους και η οικονομική συμβολή στο κοινό ταμείο του τμήματος. Τα όργανα στα οποία ανατίθεται η λήψη των αποφάσεων είναι η «Γενική Συνέλευση», τα «Πενταμελή» συμβούλια και το «Δεκαπενταμελές». Έργο τους είναι η διαβούλευση για θέματα που απασχολούν το σχολείο.
Συνοψίζοντας, ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων έχει δημιουργηθεί ώστε να καλλιεργούνται στα παιδιά δεξιότητες, πνευματικές και κοινωνικές, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη μετέπειτα πορεία τους ως ενήλικες του σύγχρονου ανταγωνιστικού κόσμου.