Το Σχολείο στην Αρχαία Αθήνα
Η μόρφωση είχε πρωταρχική θέση και σημασία. Στην Αθήνα δεν υπήρχαν αγράμματοι άνθρωποι, ειδικά στον 5ο αιώνα.
Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά, δεν υπήρχαν δημόσια κτίρια.
Στα σχολεία πήγαιναν μόνο τα αγόρια. Τα κορίτσια μάθαιναν γράμματα στο σπίτι. Τα μαθήματα γίνονταν σε ένα ελεύθερο χώρο ή σε μία μεγάλη απλή αίθουσα με σκαμνάκια για τους μαθητές, ένα μεγάλο κάθισμα με πλάτη για το δάσκαλο, κουτιά για τα βιβλία των μαθητών και οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με μουσικά όργανα. Έγραφαν πάνω σε ξύλινες πλάκες αλειμμένες με κερί, χρησιμοποιώντας μυτερό εργαλείο. Έγραφαν επίσης και σε παπύρους με μελάνι και για πένα είχαν ένα καλάμι. Όταν μάθαινε ο μαθητής να διαβάζει και να γράφει, αποστήθιζε στίχους από τα Ομηρικά Έπη. Για το μάθημα της αριθμητικής τα παιδιά χρησιμοποιούσαν στην αρχή τα δάκτυλά τους, τον άβακα και αργότερα τον πυθαγόρειο πίνακα.
Το σύνηθες σύστημα της πρωτοβάθμιας -θα μπορούσαμε να πούμε- εκπαίδευσης στην Αθήνα ήταν ευθύνη των γραμματιστών, των κιθαριστών και των παιδοτρίβων. Οι γραμματιστές δίδασκαν γραφή, ανάγνωση και στοιχεία αριθμητικής και δίδασκαν τους μαθητές τους να διαβάζουν και να μαθαίνουν από στήθους τους μεγάλους ποιητές -Όμηρο Ησίοδο κ.α. Οι κιθαριστές με τη σειρά τους δίδασκαν τα αγόρια πώς να παίζουν την επτάχορδη λύρα και να τραγουδούν τα έργα των λυρικών ποιητών. Οι παιδοτρίβες φρόντιζαν για τη φυσική τους ανάπτυξη με τρόπο επιστημονικό. Τους δίδασκαν την πάλη, το παγκράτιο, την πυγμαχία, το τρέξιμο, τη ρίψη του δίσκου, το άλμα και ποικίλες άλλες ασκήσεις στην παλαίστρα. Σε αυτό το τριπλό σύστημα ενίοτε προστίθετο και το σχέδιο ή η ζωγραφική, ειδικότερα από τα τέλη του 4ου αιώνα.
Η αθηναϊκή εκπαίδευση, όπως και η εκπαίδευση των άλλων πόλεων, διαιρείται σε τρία στάδια: Το Πρωτοβάθμιο, από τα έξι ως τα δέκα τέσσερα, το Δευτεροβάθμιο από τα δέκα τέσσερα έως τα δέκα οκτώ και το τριτοβάθμιο από τα δέκα οκτώ έως τα είκοσι. Από τα τρία στάδια το τρίτο μόνο ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος. Το δεύτερο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους. Από το πρωτοβάθμιο τα γράμματα ήταν μάλλον δια νόμου υποχρεωτικά, όπως φαίνεται από έναν παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα και ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα και κολύμπι. Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στρέψουν την προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο, ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική, την ιππασία, τη γυμναστική, το κυνήγι και τη φιλοσοφία.
Η Εκπαίδευση στη Σπάρτη και την Κρήτη
Οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους, όντας απελευθερωμένοι σχετικά από την ανάγκη του πλουτισμού. Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα. Έτσι, περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη. Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στη φυσική εξάσκηση, τη στρατιωτική εκπαίδευση το κυνήγι τα δημόσια πράγματα και τις αποκαλούμενες «λέσχες», στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές, παρά μόνο για ότι θεωρείτο ευγενές.
Σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα επτά του χρόνια. Ακόμη και τότε, όμως, οι γονείς τους φρόντιζαν να τα παίρνουν μαζί τους στα φειδίτια ή φιλίτια, τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών. Ακούγοντας τις συζητήσεις τους πάνω σε πολιτικά θέματα, τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους. Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης -ανάλογο με εκείνον της Κρήτης- σε αγέλες ή βουές. Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες, οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών. Οι αγέλες τρέφονταν, κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου, ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση. Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι, οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία, για την οποία τόσο φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία. Οπωσδήποτε, το αντικείμενο της σπαρτιατικής εκπαίδευσης δεν ήταν η συσσώρευση γνώσης και η διανοητική οξύτητα, αλλά αυτό δε σημαίνει πως η Σπάρτη δεν ήταν αφ εαυτής μια εκπαιδευτική δύναμη.
Με τη σειρά του το κρητικό σύστημα εκπαίδευσης ήταν παρόμοιο με εκείνο της Σπάρτης από πολλές απόψεις. Κατά τον ίδιο τρόπο η διδασκαλία παρεχόταν από ένα πρεσβύτερο μέλος της κοινότητας, αλλά στην Κρήτη η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απ ό,τι στη Σπάρτη, καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα. Οι γυναίκες έπαιρναν το γεύμα τους στο σπίτι, ενώ οι άνδρες σε λέσχες που αποκαλούνταν ανδρεία. Στα ανδρεία συμμετείχαν όλα τα αρσενικά της οικογένειας. Συνήθως τα αγόρια δικαιούνταν το μισό της τροφής των ενήλικων, εκτός από τα ορφανά που δικαιούνταν πλήρη μερίδα στη λέσχη του νεκρού πατέρα τους. Στα κοινά συσσίτια με την παρουσία των πρεσβύτερων ενθαρρύνονταν οι συζητήσεις γύρω από ηθικά και πολιτικά θέματα, τα οποία όφειλαν να διδαχθούν. Οι πρεσβύτεροι εξέλεγαν κάποιον να υπηρετήσει ως παιδονόμος ή επιστάτης των αγοριών της λέσχης. Κάτω από την επίβλεψή του τα αγόρια μάθαιναν γράμματα, γυμνάζονταν διαρκώς, εκπαιδεύονταν στη χρήση των όπλων -ιδιαίτερα του τόξου- και στους πολεμικούς χορούς, όπως ο χορός των Κουρητών και ο Πυρρίχιος. Μάθαιναν σαν τραγούδι τους νόμους της πατρίδας τους, για να τους αποστηθίζουν, μια και η άγνοια των νόμων δεν δικαιολογείτο. Ο παιάνας ήταν η κύρια μορφή τραγουδιού τους και ήταν εκπαιδευμένοι στο λιτό ύφος των Λακεδαιμόνιων συναδέλφων τους.
Στην Αλεξανδρινή (ελληνιστική) εποχή
Το μοναδικό αρχαίο σχολείο που έχει βρεθεί! Επιγραφή σε Ελληνικό σχολείο στην Αίγυπτο, στην αρχαία πόλη Τρίμιθις 335-340 μ. Χ. Εικάζεται ότι πρόκειται για υπόδειγμα γραφής του δασκάλου προς τους μαθητές. Ελληνικά ελεγειακά δίστιχα, γραμμένα µε μεγάλη επιμέλεια και σχολαστική ορθογραφία. Λέει στους μαθητές να ανυψώσουν τη ρητορική τους προς εκείνη των θεών και, «Εργαστείτε σκληρά για μένα. Ο κόπος κάνει τους άνδρες ανδροπρεπείς» Άλλες επιγραφές που βρέθηκαν στους τοίχους του σχολείου, παραπέμπουν στην Οδύσσεια του Ομήρου και σε κείμενα του Πλούταρχου. Προσέξτε : χρησιμοποιείται τονισμός με πνεύματα.
Η εκπαίδευση διακρίνεται σε πέντε βαθμίδες: στην αγωγή των νηπίων στο σπίτι, στη στοιχειώδη εκπαίδευση, στη μέση εκπαίδευση, στο εφηβείο και στην ανώτατη εκπαίδευση. Από όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, το πιο επίσημο και το μόνο που αποτελεί πάντοτε δημόσιο θεσμό, είναι το εφηβείο όπου οι έφηβοι λάμβαναν στρατιωτική εκπαίδευση και προετοιμάζονταν για το πέρασμά τους στην αγορά.
Η στοιχειώδης εκπαίδευση, για τα παιδιά ηλικίας 7 έως περίπου 14 ετών, γίνεται καθολική, κοινό αγαθό και για τα δύο φύλα, αν και τα σχολεία εξακολουθούν να είναι ιδιωτικά και η φοίτηση προαιρετική. Το πρόγραμμα της στοιχειώδους εκπαίδευσης περιλαμβάνει ανάγνωση, απομνημόνευση, γραφή και αριθμητική με τον γραμματιστή, μουσική με τον κιθαριστή και γυμναστική με τον παιδοτρίβη Από τα τρία σχολεία, το σχολείο του γραμματιστή διευρύνεται όλο και περισσότερο με τη φοίτηση και των κοριτσιών και αποκτά μεγαλύτερη αξία έναντι των δύο άλλων, που σταδιακά υποβαθμίζονται.
Μέση εκπαίδευση Από τον Αριστοτέλη πληροφορούμαστε ότι μετά τα δεκατέσσερα χρόνια οι μαθητές έστρεφαν τη δραστηριότητα τους για τρία χρόνια «άλλοις μαθήμασι», χωρίς να αναφέρει ποια είναι αυτά τα μαθήματα. Πρέπει όμως να είναι εκείνα που ο ίδιος αλλού αναφέρει ως «ελευθερίους επιστήμας», τις θεωρητικές γνώσεις που ταιριάζουν σε έναν ελεύθερο πολίτη, που ασκούν τη διάνοια και το ήθος της ψυχής του και του δείχνουν το δρόμο προς την αρετή. Τόσο στην ελληνιστική εκπαίδευση όσο και στη ρωμαϊκή, οι κλάδοι της εγκυκλίου παιδείας ήταν επτά: γραμματική, διαλεκτική (λογική), ρητορική, γεωμετρία, αριθμητική, αστρονομία και μουσική. Κάθε ειδικός σε έναν από τους παραπάνω κλάδους έχει το δικό του σχολείο, όπου διδάσκει μόνο το δικό του μάθημα. Και κάθε μαθητής που επιθυμεί να διδαχτεί ένα μάθημα πηγαίνει στο αντίστοιχο ειδικό σχολείο : στου γραμματικού, στου ρητοροδιδασκάλου, στου μαθηματικού. –ανώτατη εκπαίδευση–
Όταν η Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα π. Χ. γίνεται η πρωτεύουσα του Ελληνισμού, έχουμε τη διαμόρφωση των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Ο Πτολεμαίος ο Α’ ίδρυσε μια πραγματική Πανεπιστημιούπολη με το Μουσείο (ίδρυμα αφιερωμένο στις Μούσες) και τη Βιβλιοθήκη της. Υπήρχαν αίθουσες παραδόσεων, εργαστήρια ανατομίας, αστεροσκοπείο, ζωολογικός και βοτανικός κήπος. Στην αρχαία Ελλάδα διατυπώθηκε μορφή νόμου για την καθιέρωση της παιδείας ως υποχρεωτικής, και τούτο γιατί η Παιδεία ήταν αυτονόητη υποχρέωση της Πολιτείας. Στην εποχή των Πτολεμαίων θεσπίστηκε η επιχορήγηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Στο Βυζάντιο
Στις σχολές της Αλεξάνδρειας, Καισάρειας, Αντιόχειας, διδάσκεται η κλασική παιδεία, σε συνδυασμό με τις χριστιανικές ιδέες, από τους μεγάλους Ιεράρχες (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Ναζιανζός, Ιωάννης Χρυσόστομος).
Στο Βυζάντιο το εκπαιδευτικό σύστημα περιλάμβανε την προπαιδεία κατά την οποία οι μικροί μαθητές (μετά τα έξι ή επτά χρόνια) μάθαιναν τα πρώτα γράμματα. Οι Αισώπειοι μύθοι χρησιμοποιούνταν από τους Βυζαντινούς στην εκπαίδευση και μάλιστα στα «πρώτα γράμματα». Ακολουθούσε η «παίδευσις» ή «εγκύκλιος παίδευσις», από τα δέκα ή δώδεκα έως τα δεκαεπτά ή δεκαοκτώ, όπου διδασκόταν και η θύραθεν παιδεία επί τη βάσει των αρχαιοελληνικών ή ελληνιστικών κειμένων. Η θύραθεν παιδεία περιλάμβανε τη φιλολογική «τριτύα» (γραμματική, ρητορική και διαλεκτική) και τη μαθηματική «τετρακτύα» (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία).
Στην Τουρκοκρατία
Η παιδεία των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία γινόταν σε τοπικά σχολεία αλλά και σε μεγάλες σχολές με οικονομική συνδρομή Ελλήνων, ντόπιων ή της διασποράς και την υποστήριξη και καθοδήγηση της Εκκλησίας, υπό την επίβλεψη του Οθωμανικού κράτους.
Υπήρχαν δύο βαθμίδες σχολείων. Η πρώτη αποτελούνταν από τα «κοινά σχολεία» ή «σχολεία των ιερών γραμμάτων», τα οποία δεν είχαν θεσμική υπόσταση μέχρι τον ύστερο 18ο αιώνα και συχνά η λειτουργία τους υποκαθιστούταν από εγγράμματο μέλος του περιβάλλοντος του παιδιού. Τα κείμενα που χρησιμοποιούνταν ήταν θρησκευτικά, και η διαδικασία της μάθησης επίπονη, μέχρι την εμφάνιση των πρώτων σύγχρονων αλφαβητάριων το β’ μισό του 18ου αιώνα. Στη δεύτερη βαθμίδα βρίσκονταν τα «ελληνικά σχολεία» που ονομάζονταν επίσημα και «φροντιστήρια», τα οποία εμφανίστηκαν το 17ο αιώνα.
Στις πρώτες δεκαετίες μετά την Άλωση υπήρξαν μικρές βραχύβιες εκπαιδευτικές εστίες, οι προσπάθειες όμως κάποιων λογίων και δασκάλων για τη μόρφωση υπήρξαν μεμονωμένες και περιορισμένες. Από το τέλος του 16ου αιώνα, χειρόγραφες και επίσημες μαρτυρίες που σώζονται και πραγματεύονται την κατάσταση της ελληνικής παιδείας, βεβαιώνουν την ίδρυση και λειτουργία ελληνικών σχολείων. Ειδικότερα η περίοδος της δεύτερης και κυρίως της τρίτης δεκαετίας του 17ου αιώνα, χαρακτηρίζεται ως η πρώτη μετά την Άλωση πνευματική αναγέννηση της υπόδουλης Ελλάδας με την ελληνική παιδεία να γνωρίζει σημαντική βελτίωση που συνεχίστηκε τις επόμενες δεκαετίες.
«Απελευθέρωση»
Η Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο, το 1822 συγκρότησε για τη μελέτη του εκπαιδευτικού ζητήματος, μια Επιτροπή που έπειτα από δύο χρόνια υπέβαλε πόρισμα που στηριζόταν σε δύο βασικά σημεία:
α) Χωρισμός της Εκπαίδευσης σε δημοτική, μέση και ανώτερη και
β) Ίδρυση σε κάθε επαρχιακή πρωτεύουσα ενός αλληλοδιδακτικού και ενός ελληνικού σχολείου.
Στις 18 Φεβρουαρίου του 1834 δημοσιεύτηκε το πρώτο διάταγμα για τη Δημοτική Εκπαίδευση, που αποτέλεσε και τον Καταστατικό της Χάρτη ως το τέλος του 19ου αιώνα. Το δημοτικό οριζόταν επτατάξιο και η φοίτηση δωρεάν και υποχρεωτική.
Η εκπαίδευση αφέθηκε στα χέρια των Δήμων και αντιμετώπιζε την αδιαφορία του Κράτους, εξαιτίας κυρίως της μόνιμης σχεδόν κρίσης στην οικονομία. Έτσι το δημοτικό, που άρχισε επτατάξιο, έγινε σε λίγο τετρατάξιο για να καταλήξει με τον καιρό σε τρεις τάξεις. Όσο για τη μέση εκπαίδευση, αυτή διοργανώθηκε με το Βασιλικό Διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου του 1836. Δημιουργήθηκε ένα μεσαιωνικό σχολικό καθεστώς, μεταφυτευμένο στην Ελλάδα από τη Δύση που απέτυχε να δώσει στην αστική τάξη τη μόρφωση, που έπρεπε για τη σωστή ανάπτυξή της. Καθιερώνονταν δύο σχολεία μέσης εκπαίδευσης:
α) Το «Ελληνικό» και
β) το Γυμνάσιο.
Με τα ίδια διατάγματα του 1834 και 1836, επιτρεπόταν στην Ελλάδα και η ιδιωτική εκπαίδευση, που πήρε τις εξής τρεις μορφές:
-κατ’ οίκον διδασκαλία
-ιδιωτικά σχολεία
-ξένα σχολεία.
Τη δεκαετία του 1900-1910 γίνονται τα εξής σημαντικά: δημιουργείται ένα Κεντρικό Εποπτικό Συμβούλιο της δημοτικής εκπαίδευσης, ψηφίζεται ο νόμος για Παιδαγωγική μόρφωση των λειτουργών μέσης εκπαίδευσης και ιδρύθηκε το «Διδασκαλείο» μέσης εκπαίδευσης, στο οποίο διδάσκονταν και ασκούνταν οι καθηγητές στην παιδαγωγική. ).
Ως το 1932, σε όλες τις τάξεις του δημοτικού διδασκόταν μόνο η δημοτική γλώσσα. Στις δύο τελευταίες, παράλληλα με τη δημοτική, διδασκόταν και η καθαρεύουσα. Το 1932 και το 1933 καταργήθηκε η καθαρεύουσα και σε όλες τις τάξεις του δημοτικού διδασκόταν μόνο η δημοτική. Από το 1934 όμως και μετά καταργήθηκε η δημοτική από την Ε’ και ΣΤ’ τάξη του Δημοτικού και διδασκόταν μόνο η καθαρεύουσα.
Με τη μεταρρύθμιση του 1964 τα μέτρα που προωθήθηκαν τότε ήταν: δωρεάν φοίτηση σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες από το δημοτικό στο πανεπιστήμιο, καθιέρωση 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα το σχολείο προσανατολίστηκε στα ενδιαφέροντα και στις εμπειρίες των παιδιών, στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού και στη βελτίωση σχέσης δασκάλου – μαθητή ενώ μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τονίζεται η συμβολή του σχολείου στην οικονομική ανάπτυξη και η διασφάλιση της εκπαιδευτικής ισότητας και δικαιοσύνης.
Βασίλης Κ.
