του Β3 (Εργασία στο μάθημα Βασικές Αρχές Κοινωνικών Επιστημών)
Καπιταλισμός
Θετικά καπιταλιστικού συστήματος
Αποτελεί γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει προσφέρει πολλά οφέλη στις κοινωνίες που εφαρμόζουν το σύστημά του. Ας δούμε μερικά από αυτά:
Το τέλος του 20ου και η αρχή του 21ου αιώνα ήταν, σε γενικές γραμμές, μια περίοδος αξιοσημείωτης προόδου για την ανθρωπότητα, οφειλόμενη, σε μεγάλο βαθμό, στη εξάπλωση του καπιταλισμού. Η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας, της Ινδονησίας και άλλων χωρών του αναπτυσσόμενου κόσμου, επέτρεψε σε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων να μεταπηδήσουν στη μεσαία τάξη. Από την άλλη, οι καταναλωτές στις πιο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όπως στις ΗΠΑ, βίωσαν τη δραστική μείωση στις τιμές πολλών προϊόντων (από ρούχα μέχρι τηλεοράσεις), και τη διαθεσιμότητα μιας πλημμυρίδας αγαθών που άλλαξε τη ζωή τους.
Αποτέλεσμα αυτής της αφθονίας νέων και φθηνών προϊόντων ήταν αυτό που οι σύγχρονοι ονομάζουν «αφύπνιση των επιθυμιών του νου», δηλαδή μια επέκταση των ατομικών επιθυμιών και μια νέα υποκειμενική αντίληψη των αναγκών. Κάποιοι, όπως ο Βολταίρος, επαίνεσαν αυτό το φαινόμενο με το επιχείρημα ότι διευρύνει το φάσμα των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Το να αναπτύσσεις και να εκπληρώνεις υψηλότερες επιθυμίες και ανάγκες είναι, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η ουσία του πολιτισμού.
Ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από την αύξηση της παραγωγικότητας η οποία σχεδόν πάντα συνοδεύεται από αυξήσεις στους μισθούς σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Και οι αυξήσεις των γενικών απολαβών έχουν τεράστια κοινωνική αξία γιατί επιτρέπουν στους ανθρώπους να εγκαταλείψουν την ανιαρή, κουραστική ή επαχθή εργασία χάριν μιας ενδιαφέρουσας, ευχάριστης και πνευματικά απαιτητικής εργασίας. Τα «σκοτεινά, σατανικά εργοστάσια» της εποχής του Μαρξ έχουν εκλείψει εξαιτίας της αυξημένης παραγωγικότητας και όχι εξαιτίας του κρατικού ελέγχου. Ίσως το σημαντικότερο επίτευγμα του καπιταλισμού είναι ότι μετέτρεψε τον χώρο εργασίας από χώρο ρουτίνας και πλήξης σε χώρο αλλαγής, πνευματικής ανάτασης, πρόκλησης και εξερεύνησης.
Λόγω αυτών των συνθηκών εργασίας, αλλά και του κερδοσκοπικού του χαρακτήρα, ο καπιταλισμός κινητοποιεί τους επιχειρηματίες, τους κάνει να επινοούν νέες ιδέες, να τις εφαρμόζουν στην αγορά και να δημιουργούν ενθουσιασμό στους καταναλωτές. Το αντίθετο παρατηρούμε κατά τη δεκαετία του 1930, όταν οι γραφειοκρατικοποιημένες οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης χαρακτηρίζονταν από μεγάλη έλλειψη καινοτομίας σε σχέση με την απογραφειοκρατικοποιημένη οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών.
Τέλος, η ιδέα ότι ο καπιταλισμός οδηγεί σε υψηλότερα ποσοστά ανεργίας απορρίπτεται από πολλούς, καθώς οι καινοτομίες που πυροδοτούνται και διευκολύνονται από τον καπιταλισμό δημιουργούν θέσεις εργασίας σε νέες εταιρείες που αναπτύσσουν νέες ιδέες, στο μάρκετινγκ και σε διευθύνσεις που καλούνται να συμβαδίσουν με τα νέα μέσα και μορφές οργάνωσης.
Αρνητικά καπιταλιστικού συστήματος
Ωστόσο, παρατηρούνται δύο κύρια αρνητικά στοιχεία που φαίνονται προσκολλημένα στον καπιταλισμό: η ανασφάλεια και η ανισότητα.
Σχετικά με το πρώτο, ο καταμερισμός της εργασίας, που υλοποιήθηκε μέσω της αγοράς, είχε ως αποτέλεσμα πολλοί εργαζόμενοι να διαθέτουν πολύ εξειδικευμένες ικανότητες και να είναι κατάλληλοι μόνο για μια περιορισμένη γκάμα θέσεων εργασίας. Η αυξημένη ζήτηση για νέα προϊόντα σήμαινε μείωση της ζήτησης για τα παλαιότερα. Οι άνθρωποι, των οποίων η ζωή ήταν αφιερωμένη σε έναν ρόλο σχετικό με την παραγωγή παλαιών προϊόντων, έμειναν χωρίς δουλειά και χωρίς εκείνη την κατάρτιση που θα τους επέτρεπε να βρουν μια άλλη.
Η εκμηχάνιση της παραγωγής συνέτεινε επίσης στην απώλεια θέσεων εργασίας. Ένα μηχάνημα μπόρεσε να αντικαταστήσει έως και δέκα εργάτες και σταδιακά πολύ περισσότερους.
Με άλλα λόγια, η δημιουργικότητα και η καινοτομία του βιομηχανικού καπιταλισμού συνοδεύτηκε, σχεδόν από την αρχή, με ανασφάλεια για τους εργαζομένους.
Η ανισότητα είναι ένα αναπόφευκτο προϊόν της καπιταλιστικής δραστηριότητας και μια επέκταση της ισότητας των ευκαιριών απλώς την επιδεινώνει. Αυτό συμβαίνει επειδή κάποια άτομα ή κοινότητες είναι απλώς ικανότερα από άλλα στο να εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες που προσφέρει ο καπιταλισμός για ανάπτυξη και πρόοδο.
Επίσης, τα αγαθά που με ευκολία μπορούν να εισαχθούν και να εξαχθούν και υπηρεσίες όλο και περισσότερο εισάγονται στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες από τις λιγότερο ανεπτυγμένες, όπου το εργατικό κόστος είναι χαμηλότερο. Καθώς τα βιομηχανικά προϊόντα και οι τυπικές υπηρεσίες, λοιπόν, προσφέρονται από εξωτερική πηγή, οι μισθοί των σχετικά ανειδίκευτων και ανεκπαίδευτων εργαζομένων των καπιταλιστικών κοινωνιών φθίνουν.
Ως λύση στο πρόβλημα της αύξουσας τάσης των οικονομικών ανισοτήτων πολλοί προτείνουν την εκπαίδευση. Αποδεικνύεται όμως ότι τα χάσματα αυτά έχουν τις ρίζες τους στο διαφορετικό επίπεδο ανθρώπινου κεφαλαίου, που τα παιδιά κατέχουν κατά την είσοδό τους στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πράγματι, μια από τις πιο ισχυρές διαπιστώσεις της σύγχρονης κοινωνικής επιστημονικής έρευνας είναι ότι το χάσμα ανάμεσα στις οικογένειες με υψηλό και με χαμηλό εισόδημα έχει διευρυνθεί, ενώ το χάσμα στα εκπαιδευτικά και εργασιακά επιτεύγματα μεταξύ των παιδιών τους, έχει διευρυνθεί ακόμη περισσότερο.
Για όλους αυτούς τους λόγους, η ανισότητα στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες παρουσιάζει ανοδική τάση και δείχνει αναπόφευκτη, τουλάχιστον επί του παρόντος.
Η «αφύπνιση των επιθυμιών του νου», που αναφέραμε προηγουμένως ως κάτι το θετικό, δεν είναι επιχείρημα ενάντια στα παραπάνω, καθώς την έχουν καυτηριάσει, δικαίως, επικριτές του καπιταλισμού, από τον Ρουσσώ ως τον Μαρκούζε, λέγοντας ότι φυλακίζει τους ανθρώπους σε ένα κλουβί με αφύσικες επιθυμίες.
Σοσιαλισμός
Το σοσιαλιστικό σύστημα απέτυχε στις χώρες στις οποίες εφαρμόστηκε. Οι ηγέτες μετατράπηκαν σε δικτάτορες. Όσοι διαφωνούσαν, ή κατηγορούνταν ότι διαφωνούσαν με τα ιδεώδη του συστήματος, βασανίζονταν, εξορίζονταν, θανατώνονταν. Γιατί όμως συνέβησαν αυτά στην εφαρμογή, αφού τίποτα από αυτά δεν προβλεπόταν στην θεωρία;
Ο σοσιαλισμός είναι μία μετακαπιταλιστική φάση, η οποία οφείλει, μετά από ορισμένο χρονικό διάστημα, να δώσει τη θέση της στον κομμουνισμό. Έχουμε λοιπόν το πρώτο στάδιο, το οποίο περιέχει την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής και άρα την άσκηση της καταναγκαστικής ισχύς του κράτους. Έπειτα προβλέπεται να ακολουθήσει η κομμουνιστική φάση, που χαρακτηρίζεται από μια αταξική κοινωνία και σταδιακή ανυπαρξία κράτους. Η τελευταία μετάβαση δεν έγινε ποτέ. Η εξουσία διέφθειρε όσους την έφεραν και τα κράτη μετατράπηκαν στις πιο σκληρές δικτατορίες.
Έτσι ο σοσιαλισμός, μετά την κατάρρευσή του, θεωρείται ένα πλήρες αποτυχημένο σύστημα. Πρέπει ωστόσο να αναγνωριστούν κάποιες θετικές αλλαγές στις κοινωνίες, που προέκυψαν από την εφαρμογή του.
Οι σημαντικότερες σχετίζονται με την κατοχύρωση βασικών δικαιωμάτων για όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες. Η εμφάνιση του σοσιαλισμού, αρχικά σε μια χώρα και μετά σε ομάδα χωρών, σήμανε την εγγύηση πρωτοφανών για την εποχή εκείνη πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η εργασία, η δωρεάν ιατρική περίθαλψη και η παιδεία, η παροχή φθηνών υπηρεσιών από το κράτος, η κατοικία, η πρόσβαση στις πνευματικές και πολιτιστικές αξίες. Παρατηρήθηκε η ριζική εξάλειψη του αναλφαβητισμού και ο εκμηδενισμός της ανεργίας. Στη Σοβιετική Ένωση πάνω από τα 3/4 των εργαζομένων είχαν αποκτήσει ανώτατη, πλήρη μέση μόρφωση, όταν στις ΗΠΑ υπάρχουν ακόμα σήμερα 23 εκατομμύρια επίσημα αναγνωρισμένοι αναλφάβητοι.
Σε θεωρητικό επίπεδο, ο σοσιαλισμός μοιάζει το ιδανικό οικονομικοκοινωνικοπολιτικό σύστημα, το οποίο δημιουργεί συνθήκες δικαιοσύνης. Ας αναφέρουμε μερικά από στοιχεία που στηρίζουν αυτή τη θέση.
Κεντρικό σημείο στην έννοια του σοσιαλισμού είναι η κοινή ιδιοκτησία. Αυτό σημαίνει ότι οι πλουτοπαραγωγικές πηγές του πλανήτη ανήκουν από κοινού σε όλο τον παγκόσμιο πληθυσμό. Άρα, όλοι έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις αποφάσεις για το πώς αυτές θα χρησιμοποιηθούν. Κανείς δεν έχει τον προσωπικό έλεγχο αυτών των πηγών. Ο Δημοκρατικός έλεγχος είναι επομένως ουσιώδης στην έννοια του σοσιαλισμού. Η σοσιαλιστική κοινωνία είναι μια κοινωνία στην οποία όλοι έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους.
Η φράση «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του» για κάποιους είναι ουτοπική, για άλλους ταυτίζεται με τον σοσιαλισμό. Η παραγωγή στον σοσιαλισμό είναι αποκλειστικά και μόνο για την χρήση. Σε έναν κόσμο όπου οι φυσικές και τεχνητές πλουτοπαραγωγικές πηγές ανήκουν σε όλους και ελέγχονται δημοκρατικά, το μοναδικό αντικείμενο της παραγωγής θα είναι η κάλυψη των ανθρωπίνων αναγκών. Αυτό συνεπάγεται ένα τέλος στις αγορές, στις πωλήσεις και στο χρήμα. Έτσι, είμαστε όλοι ελεύθεροι να παίρνουμε δωρεάν ότι έχει συλλογικά παραχθεί. Βέβαια εδώ τίθεται το ερώτημα του ποιος αποφασίζει ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες του καθενός, το οποίο για να απαντηθεί, θα χρειαζόταν να εξεταστεί κάθε ατομική περίπτωση ξεχωριστά.
Τέλος, στο σοσιαλισμό ο καθένας έχει ελεύθερη πρόσβαση στα αγαθά και τις υπηρεσίες που είναι σχεδιασμένες για να καλύπτουν άμεσα τις ανθρώπινες ανάγκες. Δεν χρειάζεται, επομένως, κανένα σύστημα πληρωμής για την εργασία που ο καθένας παρέχει. Όλη η εργασία γίνεται σε εθελοντική βάση. Με την παραγωγή να είναι οργανωμένη αποκλειστικά για τις ανάγκες, οι άνθρωποι ασχολούνται με εργασίες που έχουν άμεση χρησιμότητα. Η ικανοποίηση που αυτό παρέχει, μαζί με τις αυξημένες ευκαιρίες για την διαμόρφωση τόπων και συνθηκών δουλειάς, διαμορφώνει μια νέα στάση απέναντι στην εργασία.
Τόσο το καπιταλιστικό σύστημα, όσο και το σοσιαλιστικό θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν ευημερία στις κοινωνίες, με την προϋπόθεση πως τηρούνται κάποιες αρχές. Εξαιτίας της αναζήτησης του μέγιστου και αποκλειστικά προσωπικού κέρδους, δεν τηρήθηκαν και δεν τηρούνται αυτές οι αρχές. Η επιτυχία των δύο αυτών συστημάτων εξαρτάται από την εφαρμογή τους από τους ανθρώπους, γι αυτό και ούτε στον καπιταλισμό, ούτε στο σοσιαλισμό ευθύνεται η φύση του συστήματος για τη μορφή που τελικά πήρε.
