Το περιοδικό των φιλολόγων

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

 

Ενότητα 1^η

 

Ι. Δομή της ενότητας:

 

-         «Το μάθημα….θέματα»: το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα.

-         « Άραγε ……διδάσκω»: Η αρνητική θέση του Σωκράτη για το διδακτό της πολιτικής αρετής/τέχνης.

-         «Μάλιστα….κάνε το»: Η επιχειρηματολογία του Σωκράτη.

-         « Όχι, Σωκράτη….μύθο»: Η εξαγγελία του Πρωταγόρα για τη χρήση μύθου.

 

 

 

ΙΙ. Ερμηνευτικά σχόλια:

 

-         Ευβουλία: φρόνηση, ορθή κρίση, νους. Η ευβουλία αντιστρατεύεται το ολέθριο πάθος, που οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις. Για το σοφιστή η ευβουλία, ως μάθημα, κινείται σε δύο επίπεδα: α) στο ιδιωτικό, όπου ο νέος μαθαίνει να διαχειρίζεται με επιτυχία τις υποθέσεις του σπιτιού του, και β) στο δημόσιο, όπου ονέος μαθαίνει να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή μιλώντας και πράττοντας. Η ευβουλία λοιπόν για τον Πρωταγόρα είναι μάθημα πολιτιτκής αρετής. Ο ίδιος δε διδάσκει «τέχνες», όπως οι άλλοι σοφιστές, αλλά την ορθή πολιτική στάση, η οποία συνίσταται στην ανάμειξη του πολίτη στα κοινά με σκοπό την προκοπή της πόλης και όχι την προώθηση των ατομικών του συμφερόντων.

-         Πολιτική τέχνη:ή πολιτική αρετή ή ανδρός αρετή ή αρετή. Πρόκειται για τη δράση του ατόμου – πολίτη στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο και επομένως η σχετική αγωγή αποσκοπεί στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης και στη σφυρηλάτηση τέτοιου ήθους και φρονήματος ώστε ο πολίτης να συμβάλει θετικά και στις δύο εκφάνσεις του βίου.                                                            Η προαναφερθείσα ταύτιση των όρων οφείλεται στο ότι για τους  ΄Ελληνες μόνο μέσα στην πόλη το άτομο μπορεί να καταξιωθεί ως προσωπικότητα και να δράσει ευεργετικά τόσο για το ίδιο όσο και για το σύνολο.

-         Τοξότες: σώμα 1200 ανδρών, δούλων από τη Σκυθία, το οποίο ήταν επιφορτισμένο με την επιτήρηση και επιβολή της τάξης στην εκκλησία του δήμου, στα δικαστήρια, στη βουλή, στο θέατρο κ.α. Οι τοξότες έπαιρναν διαταγές από τους πρυτάνεις.

-         Πρυτάνεις: πρόκειται για τους πενήντα βουλευτές από κάθε φυλή που κυβερνούσαν την πόλη για τριάντα έξι μέρες (πρυτανεία), έμεναν το Θόλο      (δημόσιο κτίριο κοντά στο βουλευτήριο) και σιτίζονταν δωρεάν από την πολιτεία όσο διαρκούσε η θητεία τους. Η σειρά της πρυτανείας κάθε φυλής (πρυτανεύουσα φυλή) καθοριζόταν με κλήρο. Καθήκον των πρυτάνεων ήταν να συγκαλέσουν τη βουλή και την εκκλησία, να προετοιμάσουν τα θέματα προς συζήτηση στις συνεδριάσεις κ.ά.

 

 

-         Μύθος: οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν συχνά το μύθο στη διδασκαλία τους γιατί οι μύθοι περιείχαν σύμβολα, παραβολές, αλληγορίες, εικόνες που επεξηγούσαν ή εδραίωναν τις απόψεις των σοφιστών. Έπειτα η ποιητική χρήση της γλώσσας στους  μύθους κάνει το λόγο παραστατικό και «γοητευτικό». Έτσι ο μύθος καθίσταται στα χέρια των σοφιστών όχι μόνο μέσο επίδειξης γνώσεων και ρητορικής δεινότητας αλλά και μέσο άσκησης επιρροής στους ακροατές. Βέβαια ο μύθος, όσος και αν σαγηνεύει, δεν έχει την αποδεικτική αξία και την πειστική δύναμη του λόγου. Στην πραγματικότητα μετά το μύθο ακολουθεί μια ορθολογιστική εξήγηση των θέσεων του σοφιστή, από την οποία απουσιάζει εντελώς ο θεϊκός παράγοντας, ο οποίος λαμβάνεται ως στολίδι του μύθου (ο σοφιστής ήταν αγνωστικιστής). Ο Πρωταγόρας λοιοπόν με το μύθο θα υποστηρίξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Ο μύθος του  είναι μάλλον δημιούργημα δικό του και περιλαμβανόταν στο (χαμένο) του έργο «Περί της εν αρχη καταστάσεως», το οποίο συνοψίζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας κατά στάδια.

 

 

 

 

ΙΙΙ. Επισημάνσεις:

 

• ·  Ο Πρωταγόρας αναλαμβάνει να υποστηρίξει το διδακτό της αρετής, κάτι εξαιρετικά δύσκολο, και το κατορθώνει με επιδεξιότητα. Διότι αν δεχόταν ότι η αρετή είναι φυσικό προσόν του ανθρώπινου γένους, θα επιχειρηματολογούσε για την κατάργηση του επαγγέλματός του. Από την άλλη μεριά, έχει επωμιστεί το βάρος της δικαιολόγησης της αρχής, πάνω στην οποία στηρίζεται η αθηναϊκή δημοκρατία, την ισηγορία, ότι δηλαδή στα ζητήματα πολιτικής  έχουν δικαίωμα λόγου όλοι οι πολίτες΄ επομένως οι απαραίτητες αρετές είναι έφυτες στους ανθρώπους και δεν χρήζουν διδασκαλίας. Στο τέλος του μύθου και στην ερμηνεία του, που ακολουθεί, ο σοφιστής θα κάνει σαφές ότι η (πολιτική) αρετή είναι φυσική ιδιότητα΄  ωστόσο χρειάζεται η επιμέλεια, η άσκηση και η διδαχή της προκειμένου ο πολίτης να γίνει ενάρετος.

 

• ·  Τα επιχειρήματα του Σωκράτη για την απόδειξη του μη διδακτού της αρετής, τα οποία ξεκινούν από την εμπειρία, είναι τα εξής:

α. Οι Αθηναίοι (που είναι σοφοί) όταν πρόκειται να λάβουν αποφάσεις για ειδικά θέματα (οικοδομές κ.ά.) συμβουλεύονται τους ειδικούς, τους εμπειρογνώμονες, για το συγκεκριμένο θέμα΄  για τα πολιτικά ζητήματα όμως καλούνται όλοι οι πολίτες να πουν τη γνώμη τους και να συναποφασίσουν (ισηγορία, ισονομία).

β. Οι άριστοι πολιτικοί (Περικλής) δεν κατάφεραν να μεταδώσουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή. Αν όμως ήταν διδακτή θα την είχαν μεταδώσει.

 

• ·  Ο Σωκράτης (Πλάτωνας) με το (α) επιχείρημα αντιτίθεται έμμεσα στη δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων, από την οποία προκύπτει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται, αφού όλοι οι πολίτες έχουν ισότιμη γνώμη. ( Ο Σωκράτης βέβαια δε λέει για το ποια τελικά γνώμη πείθει τους πολλούς και επικρατεί στην αγορά, π.χ. δημαγωγοί). Επίσης ο Πλάτωνας καταδικάζει αυτή την πρακτική της αθηναϊκής δημοκρατίας, επειδή επιτρέπει στους χειρόνακτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση του κράτους. Εξάλλου είναι γνωστό ότι ο Πλάτωνας τόνιζε το ασυμβίβαστο τεχνικής και πολιτικής λειτουργίας: η απασχόληση κάποιου με ένα επάγγελμα τον αποκλείει από την άσκηση της εξουσίας.

 

 

 

• ·  Κριτική των επιχειρημάτων του Σωκράτη:

Τα επειχειρήματα του φιλοσόφου είναι ορθά σα πλαίσια της κλασικής εποχής:  με την άμεση και συμμετοχική δημοκρατία η πολιτική αρετή γινόταν καθημερινή εμπειρία, βίωμα κάθε Αθηναίου πολίτη.

 

 

Ωστόσο διατυπώνονται οι εξής αντιρρήσεις:

Α) Ο Σωκράτης υπεραπλουστεύει τα πράγματα διότι οι Αθηναίοι αφ’ ενός διδάσκονται την πολιτική τέχνη από το ίδιο τους το πολίτευμα και τους θεσμούς τους και αφ’ ετέρου δεν είχαν όλοι πλήρη επίγνωση της ουσίας και της σοβαρότητας των θεμάτων που συζητούσαν στην εκκλησία του δήμου αλλά πολύ συχνά παρασύρονταν από ρήτορες και δημαγωγούς, ιδίως μετά το θάνατο του Περικλή.

Β) Σήμερα, που η δημοκρατία δεν είναι άμεση, υπάρχουν σχολές πολιτικής επιστήμης, οι απόφοιτοι των οποίων είναι ειδικοί επιστήμονες της πολιτικής.

Γ) Ο Σωκράτης την άποψη για το μη διδακτό της αρετής την υποστηρίζει μόνο στην αρχή του διαλόγου. Στην πραγματικότητα προσποιείται ότι έχει αυτή την άποψη για να παρακινήσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο, με τη βεβαιότητα ότι ο σοφιστής θα αποτύχει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Οπότε  θα αναλάβει ο Σωκράτης με τη διαλεκτική του να αποδείξει το διδακτό της αρετής αφ’ ενός και τη σαθρότητα των επιχειρημάτων του  σοφιστή  αφ’ ετέρου. Στο τέλος του διαλόγου οι συνομιλητές αλλάζουν θέσεις και ο Πρωταγόρας βρίσκεται σε σύγχυση.

Δ) Ο φιλόσοφος ειρωνεύεται τη σοφία των Αθηναίων αφού ο ίδιος ποτέ δεν στηρίχθηκε στη γνώμη των πολλών για να αποδείξει κάτι και θεωρούσε τους πολίτες στην εκκλησία του δήμου ασυλλόγιστο και θορυβοποιό πλήθος, παρασυρμένο συχνά από δημοκόλακες.

Ε) Το γεγονός ότι ο Περικλής δεν διδάσκει στα παιδιά του την αρετή ίσως οφείλεται στη φύση των παιδιών του που δε τα προίκισε με τις ανάλογες ικανότητες και έτσι κάθε διδασκαλία είναι μάταιη. Αλλά και το ότι ο Περικλής κατέχει την πολιτκή αρετή δε σημαίνει ότι είναι και δεινός δάσκαλος αυτής.

Στ) Στην  περίπτωση του Κλεινία γίνεται αναφορά στην ηθική αρετή.

 

 

• ·  Ο Σωκράτης για να αποδείξει τη μη διδαξιμότητα της αρετής χρησιμοποιεί την επαγωγική μέθοδο, δηλαδή ξεκινά από επιμέρους εμπειρικές διαπιστώσεις και κατάλήγει στο γενικό συμπέρασμα. Μετά την επίδειξη του σοφιστή χρησιμοποιεί την παραγωγική μέθοδο.

 

 

Ερωτήσεις:

1. Ποια η έννοια και η σημασία της αρετής στην ενότητα;
2. Ποιο είναι το θεματικό κέντρο της ενότητας;
3. Να επαναδιατυπώσετε και να κρίνετε τα επιχειρήματα του Σωκράτη για το μη διδακτό της αρετής.
4. Σε ποια σημεία της ενότητας εντοπίζεται η σωκρατική ειρωνεία;
5. Ποια φιλοσοφική μέθοδο χρησιμοποιεί ο Σωκράτης στην ενότητα;
6. Ποια σοφιστική μέθοδο εντοπίζετε στο κείμενο; Τι ξέρετε για αυτήν;