[video https://schoolpress.sch.gr/analecta/archives/50 nolink]

Ο σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να εντοπίσει και να εξετάσει τις επιδράσεις της αξιολόγησης της επίδοσης στην ζωή των μαθητών, στα πλαίσια της αλληλεπίδρασης του σχολικού και του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Αρχικά θα γίνει προσπάθεια να διασαφηνίσουμε τον όρο «άγχος» σχετικά με την ακαδημαϊκή επίδοση ενός μαθητή. Τι ακριβώς εννοούμε με αυτόν τον όρο και με ποιο τρόπο επιδρά στην επίδοση ενός μαθητή; Στη συνέχεια θα κάνουμε μία αναφορά σε κάποια χαρακτηριστικά της «Ελληνικής οικογένειας», τα οποία κατά τη γνώμη μας δημιουργούν άγχος στη μαθητική ζωή.

Στα συμπεράσματα αναγνωρίζουμε ότι τόσο το σχολικό, όσο και το οικογενειακό περιβάλλον μπορούν να δημιουργήσουν άγχος στο μαθητή, επειδή η ίδια η κοινωνία μας είναι αγχωτική. Προτείνουμε σε δασκάλους και γονείς να αλλάξουν οι ίδιοι και να σταματήσουν να συνδέουν την αξιολόγηση της σχολικής επίδοσης με την προσωπική αξία του κάθε ατόμου.

Το άγχος γενικά ως συναίσθημα, αποτελεί μία δυσάρεστη αντίδραση απέναντι σε έναν αφανή, μη έκδηλο κίνδυνο, κυρίως ασυνείδητο και υποκειμενικό. Αντιδιαστέλλεται από το φόβο, εφόσον ο φόβος αποτελεί μία δυσάρεστη συναισθηματική αντίδραση σε έναν κίνδυνο φανερό και αντικειμενικό. Ενώ ο φόβος έχει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, το άγχος είναι ένας ασαφής φόβος που φαίνεται πως στερείται αντικειμένου. Στην πραγματικότητα το αντικείμενο του άγχους υπάρχει, αλλά είναι κρυμμένο στο υποσυνείδητο και δε γίνεται αντιληπτό.(Τομασίδης 1982).Ουσιαστικά πρόκειται για ένα γενικευμένο και αόριστο συναίσθημα εσωτερικής έντασης (Λεοντάρη, 1996,σελ.21).

Το άγχος των εξετάσεων είναι αυτή η ειδική μορφή άγχους που συνδέεται με μία συγκεκριμένη κατάσταση: το σχολικό/ακαδημαϊκό περιβάλλον. Εμφανίζεται δηλαδή το αρνητικό αυτό συναίσθημα όταν το άτομο βιώνει μία διαδικασία αξιολόγησης. Στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχει διαπιστωθεί πως κατά κανόνα παιδιά με υψηλό άγχος εμφανίζουν χαμηλότερη επίδοση από τα μη – αγχώδη παιδιά. (Λεοντάρη, 1996,σελ.23)

Έχει υποστηριχθεί πως το άγχος που εμφανίζουν οι μαθητές σχετικά με τις εξετάσεις είναι μία μαθημένη συμπεριφορά, η οποία «πηγάζει από τις αντιδράσεις του παιδιού στις αξιολογήσεις των “σημαντικών άλλων” κατά την προσχολική ηλικία και σταθεροποιείται προοδευτικά κατά τη διάρκεια της πρώτης παιδικής.» (Λεοντάρη, 1996,σελ.23). Η διαπίστωση αυτή είναι πολύ σημαντική γιατί μας οδηγεί στα εξής συμπεράσματα: 1) Πως η αφετηρία του μάλλον θα πρέπει να αναζητηθεί στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον και 2) εφόσον πρόκειται για προϊόν μάθησης μπορεί να τροποποιηθεί.

 

Είναι όμως πάντα το άγχος επιβλαβές και νοσηρό; Κάποιες μορφές στο βαθμό που μας κινεί να είμαστε σε εγρήγορση θα μπορούσαμε και να το διαχειριστούμε προς όφελός μας. (Λεοντάρη, 1996,σελ.20) Δεν είναι αφύσικο να έχουνε κάποιο άγχος οι μαθητές πριν από κάποιες σημαντικές εξετάσεις ή σε περιόδους αυξημένων σχολικών

υποχρεώσεων. Το κακό είναι οι εκπαιδευτικοί ή οι γονείς να τους το επιτείνουνε.

 

Η καλή σχολική επίδοση είναι μία σχολική αξία. Όλοι, γονείς, εκπαιδευτικοί και φυσικά μαθητές την επιδιώκουμε. Ένας τρόπος να αποφορτίσουμε το μαθητή από το περιττό άγχος είναι να αποσυνδέσουμε την έννοιά της με την απολυτότητα της μοναδικής της δυνατότητας να εκφραστεί μόνο με βαθμούς. Δεν υπερτονίζουμε τα τυχόν επικείμενα αρνητικά αποτελέσματα μιας αποτυχίας, αλλά εστιάζουμε στο νόημα που έχει η προσπάθεια. «Δεν πειράζει και αν ο βαθμός δεν είναι καλός εξαιτίας των λαθών. Θα με πείραζε όμως να φαινόταν πως ήσουν απροετοίμαστος.» Δείχνουμε δηλαδή πως δεν έχει απογυμνωθεί από οποιαδήποτε αξία, όπως για το συγκεκριμένο παράδειγμα αυτή της προσπάθειας ή της αξίας της τιμιότητας. «Καλύτερα αυτός ο βαθμός παρά ένας μεγαλύτερος από αντιγραφή». Δίνουμε προοπτική λέγοντας πως « Επομένως ξέρεις τώρα με ποιο τρόπο να διαβάσεις, την επόμενη φορά θα έχεις λιγότερα λάθη.» Με άλλα λόγια δείχνουμε πως υπάρχουν πάντα πρακτικά οφέλη, αντισταθμιστικά θετικά στοιχεία ακόμη και σε μία φαινομενική αποτυχία.

 

Ο φόβος, μαζί με τους δίδυμους αδελφούς του, το άγχος και τη φοβία, αποτελεί ένα από τα πιο οδυνηρά συναισθήματα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τομασίδης. Όμως όλα μπορεί να τα αντιμετωπίσει ο άνθρωπος αν προσπαθήσει. Στην προκειμένη περίπτωση αξίζει τον κόπο γιατί οι αντίποδες του φόβου και του άγχους είναι πολλοί και θαυμαστοί. Οι σπουδαιότεροι, σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή είναι το θάρρος, η έκσταση και η ελπίδα.(Τομασίδης 1982.σελ.544). Ο ρόλος του γονέα είναι να αμβλύνει και όχι να επιτείνει τις συνέπειες του άγχους.

 

Αποτελεί κοινή παραδοχή των επιστημών της Αγωγής,(Παιδαγωγικής, Κοινωνιολογίας, Ψυχολογίας, κ.ά,) πως η οικογένεια είναι βασικός φορέας κοινωνικοποίησης του ατόμου, και μάλιστα χρονικά προηγείται των δύο άλλων (σχολείου και κοινωνίας) (Τσιπλητάρης 2001,σ.33, Τζάνη 1986,σ.17). Η σημασία της είναι μεγάλη, εφόσον λειτουργεί ως ένα πρότυπο για το παιδί, πάνω στο οποίο θα χτίσει την προσωπικότητά του και τη συμπεριφορά του. Λειτουργεί ως ένα «πολιτιστικό και ψυχολογικό πρότυπο» (Τζάνη 1986,σ.17, Κρουσταλάκης 1995,σ.67 κ.εξ.). Η οικογένεια όμως εντάσσεται με τη σειρά της στο ευρύτερο σύνολο που ονομάζεται κοινωνία. Για την ακρίβεια, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κρουσταλάκης, η οικογένεια εντάσσει το άτομο με τη σειρά της στους δύο άλλους ομόκεντρους κοινωνικούς κύκλους – πλαίσια : ένα περιορισμένο , την κοινότητα και ένα πιο ευρύτερο που το χαρακτηρίζει εθνικό (Κρουσταλάκης 1995, σ.67).Ως εκ τούτου νομιμοποιούμαστε να κάνουμε λόγο για ειδικότερα χαρακτηριστικά της «ελληνικής οικογένειας».

 

Για την ακρίβεια, οποιοσδήποτε γνωρίζει την ελληνική πραγματικότητα, θα έχει σαφή αντίληψη του πόση σημασία έχει η έννοια της σχολικής επίδοσης στο κοσμοείδωλο του Έλληνα γονέα. Στο αξιολογικό σύστημα του Έλληνα, η γνώση έχει πολύ υψηλή θέση. Αυτό τεκμαίρεται επίσης από το ότι δεν αρκείται στη γενική εκπαίδευση, αλλά κατά κανόνα προσφέρει και επιπλέον ιδιωτική εκπαίδευση για την

απόκτηση επιπλέον προσόντων (ξένες γλώσσες, μουσική, κ.ά) ακόμα και ως συνεπίκουρη διδασκαλία στο σπίτι με ιδιωτικούς εκπαιδευτικούς με σκοπό τη βέλτιστη απόδοση(βλέπε βαθμολογία!)

 

Η ερμηνεία του φαινομένου αυτού έχει από νωρίς αποδοθεί στην χρησιμοποίηση της παιδείας ως ενός μηχανισμού κοινωνικής ανόδου.(Τσουκαλάς 1975,σελ.18)Η απόκτηση των τυπικών προσόντων- πτυχίων είναι αυτή που ανοίγει το δρόμο στους γόνους των αγροτικών- μη προνομιούχων οικογενειών προς τη μετακίνηση σε αστικές περιοχές και την άσκηση προσοδοφόρων επαγγελμάτων του τριτογενούς τομέα της οικονομίας που και τους αποδεσμεύει από τη σκληρή ύπαιθρο, αλλά και υπάρχει ζήτηση στην νεοελληνική κοινωνία του 20ου αι.(Τσουκαλάς 1975,σελ.24). Οι ανεκπλήρωτοι πόθοι και ανικανοποίητες επιθυμίες του γονέα μεταβιβάζονται και προβάλλονται στα παιδιά τους. Ο χαρακτηρισμός της οικογένειας ως «η βάση όλων των νευρώσεων» από τη Τζάνη, όταν αναφέρεται στην κοινωνικοποιητική λειτουργία της οικογένειας , ουσιαστικά περιγράφει αυτήν την κατάσταση (Τζάνη 1986,σ.17).

 

Δεδομένων όλων αυτών καταλαβαίνουμε την επιπλέον πίεση (ρητή ή λανθάνουσα) που δέχεται ο Έλληνας μαθητής για απόδοση στο σχολείο. Η πίεση αυτή όμως είτε επειδή ο μαθητής έχει ενστερνιστεί, έχει δηλαδή εσωτερικεύσει τις αντιλήψεις της οικογένειάς του και του ευρύτερου κοινωνικού περίγυρου, είτε επειδή του επιβάλλονται, σαφέστατα είναι αγχογόνος παράγοντας.

 

Η έννοια της βαθμοθηρίας επίσης είναι ένα συνακόλουθο φαινόμενο της ανωτέρω κατάστασης. (Παπάς 1985,σελ. 130). Η βαθμοθηρία και από την πλευρά της οικογένειας και από την πλευρά του μαθητή εκτός του ότι αυτονόητα διαστρεβλώνει το χαρακτήρα., το ρόλο και τους σκοπούς της αξιολόγησης της επίδοσης του μαθητή, επιπλέον δυσχεραίνει και τις σχέσεις σχολείου και οικογένειας και αποτελεί μία επιπλοκή στη «γονεϊκή εμπλοκή».

 

Από τα προαναφερθέντα αναδείχτηκε η αρνητική πλευρά της απολυτοποίησης της σχολικής επίδοσης του παιδιού από το γονέα. Η επίδοση πρέπει να είναι δείκτης και όχι «ετικέτα» για την προσωπική του αξία. Αυτή η παθογένεια της ελληνικής οικογένειας καλό είναι να τερματιστεί, πολύ περισσότερο γιατί την αδικεί. Αμαυρώνει ένα, κατά τα άλλα υγιές,  πρότυπο  οικογένειας με σταθερούς δεσμούς που τόσο διαφέρει από τη σύγχρονη μεταμοντέρνα κοινωνία.

Εμείς οι ίδιοι είμαστε η κοινωνία. Ας θεραπεύσουμε εμείς την όποια λανθασμένη τοποθέτησή μας απέναντι στην επίδοση του μαθητή ή του παιδιού μας και τα πράγματα θα είναι ευκολότερο να τεθούν στη σωστή τους βάση.

Οι γονείς και οι δάσκαλοι αποτελούν για το παιδί τους «Σημαντικούς Άλλους»(Λεοντάρη 1997) ή αλλιώς «ουσιώδεις άλλους» (Πυργιωτάκης 1986), τα καθοριστικά δηλαδή πρόσωπα για την ανάπτυξη του αυτοσυναισθήματος. Οποιαδήποτε προσβολή προέρχεται από αυτά ειδικά τα πρόσωπα επηρεάζουν άμεσα την αυτοεκτίμηση. (Πυργιωτάκης 1986). Η δική μας στάση είναι επιδεκτική αλλαγών και μπορεί να διαφοροποιηθεί.

Προτείνουμε επομένως περισσότερη προσοχή και σύνεση από γονείς και εκπαιδευτικούς. Αυτό άλλωστε είναι και μέσα στη λογική της σύγχρονης, «αγχώδους για το κέρδος» κοινωνίας: Είναι άκρως ανταποδοτικό και μακρόχρονα κάνει απόσβεση. Δημιουργεί μελλοντικά «ψυχικά υγιείς» ανθρώπους.

Kρουσταλάκης, Γ.: Διαπαιδαγώγηση. Πορεία ζωής. Αθήνα 1995

 

Λεοντάρη,Α., Γιαλαμάς Β.: Το άγχος των εξετάσεων, η αυτοαντίληψη

και η σχολική επίδοση, στο «Ψυχολογία»τ.3,1996

 

Λεοντάρη, Α: Αυτοεκτίμηση, «Κέντρο Ελέγχου» και «Πιθανοί Εαυτοί»

σε εφήβους» Στο Παιδαγωγική Επιθεώρηση τ.26 1997

 

Παπάς, Α.: Η αντιπαιδαγωγικότητα της Παιδαγωγικής, Αθήνα 1985

 

Πυργιωτάκης, Ι.: Κοινωνικοποίηση και εκπαιδευτικές ανισότητες, Αθήνα

1986

 

Τζάνη, Μ.: Θέματα Κοινωνιολογίας της παιδείας. Αθήνα 1986

 

Toμασίδης, Χ.: Εισαγωγή στην ψυχολογία. Αθήνα 1982

 

Τσιπλητάρης,Α. :Η Κοινωνικοποίηση του παιδιού. Μια

Ψυχοκοινωνιολογική Προσέγγιση στα Πλαίσια της Οικογένειας

και του Σχολείου. Αθήνα 2001

 

Τσουκαλάς, Κ. :Η Ανώτατη Εκπαίδευση στην Ελλάδα ως Μηχανισμός

Κοινωνικής Αναπαραγωγής, στο «Δευκαλίων»τ.4,Αρ.13,1975