Τα Χριστούγεννα, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, είναι μια χριστιανική γιορτή που τιμά τη Γέννηση του Χριστού. Ο εορτασμός των Χριστουγέννων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ξεκίνησε το 336 μ.Χ. Στην Ελλάδα ο εορτασμός άρχισε να αναπτύσσεται σταδιακά από τότε, μέχρι και σήμερα, όπου αποτελεί συνδυασμό παλαιών παραδόσεων αλλά και μεταγενέστερων πολιτιστικών επιρροών από άλλες χώρες. Είναι ένας από τους σημαντικότερους εορτασμούς για τους Έλληνες.

Κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου η μία γιορτή διαδέχεται την άλλη. Αρχικά, ο εορτασμός των Χριστουγέννων εκτείνεται σε τρεις ημέρες. Ανήμερα γιορτάζεται η «Κατά σάρκα Γέννησις του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού». Τη δεύτερη ημέρα τιμάται η «Σύναξις της Θεοτόκου», αναφερόμενη στον ρόλο της Παναγίας στην Ενανθρώπηση του Υιού του Θεού. Την τρίτη ημέρα εορτάζεται ο Πρωτομάρτυρας και Αρχιδιάκονος Άγιος Στέφανος. Στις 29 Δεκεμβρίου είναι η γιορτή των Αγίων 14.000 Νηπίων. Τα μεθεόρτια των Χριστουγέννων συνεχίζονται μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου, ημέρα γνωστή ως «Απόδοσις της εορτής των Χριστουγέννων».

Την 1η Ιανουαρίου εορτάζεται ο Άγιος Βασίλειος και γι’ αυτό την πρώτη ημέρα του έτους τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανίων, στους ναούς τελείται η ακολουθία των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών, ενώ το πρωί των Φώτων γίνεται η Ακολουθία του Εσπερινού και στο τέλος η τελετή του Μεγάλου Αγιασμού των Υδάτων, σε ανάμνηση της Βάπτισης του Χριστού.

Οι Καλικάντζαροι: Το πιο ζωντανό λαογραφικό στοιχείο του Δωδεκαημέρου

Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα της Ελλάδας είναι οι καλικάντζαροι. Οι καλικάντζαροι είναι δαιμονικά πλάσματα της ελληνικής λαογραφίας που εμφανίζονται το Δωδεκαήμερο. Περιγράφονται ως τερατώδη, άσχημα πλάσματα με ανθρώπινη μορφή, αλλά συχνά με πόδια ζώων, αιχμηρά δόντια και νύχια, παραπάνω χέρια ή πόδια και τριχωτό δέρμα. Συνήθως φαντάζονται σαν νάνοι, σκουρόχρωμοι, με μικρά ατημέλητα μαλλιά, άλλοτε γυμνοί και άλλοτε ρακένδυτοι, με σκούφο από γουρουνότριχες και παπούτσια από σίδερο ή τσαρούχια.

Σύμφωνα με διάφορες δοξασίες, οι καλικάντζαροι ήταν άνθρωποι με κακή μοίρα που μεταμορφώθηκαν σε δαιμόνια. Καλικάντζαροι γίνονται όσοι έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο, εκτός αν βαπτιστούν αμέσως, ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν διάβασε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος. Στη Σίφνο καλικάντζαροι γίνονται όσοι έχουν πεθάνει ή αυτοκτονήσει κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου.

Τον υπόλοιπο χρόνο μένουν στα έγκατα της γης, όπου πριονίζουν το δέντρο που τη στηρίζει. Όταν επιστρέφουν μετά το Δωδεκαήμερο, βρίσκουν το δέντρο ακέραιο και ξαναρχίζουν το πριόνισμα. Με την αστεία τους διάθεση πειράζουν ανθρώπους και ζώα. Τις νύχτες μπαίνουν στα σπίτια, ακόμη και από καμινάδες, και μαγαρίζουν τα πάντα. Στη Νάξο λατρεύουν τον χορό, βγαίνουν τα βράδια και αρπάζουν όποιον βρουν, στροβιλίζοντάς τον μέχρι λιποθυμίας. Παρουσιάζονται σε διάφορες μορφές για να εκφοβίσουν ή να βλάψουν τους ανθρώπους, τους τραβολογούν, τους πειράζουν και στο τέλος τους εμποδίζουν να επιστρέψουν στο σπίτι τους.

Παλαιότερα, οι Βυζαντινοί γιόρταζαν το Δωδεκαήμερο με μουσικές, τραγούδια και μασκαρέματα. Οι άνθρωποι, έχοντας καλυμμένα τα πρόσωπά τους, έκαναν ό,τι ήθελαν: πείραζαν τους περαστικούς, έμπαιναν απρόσκλητοι σε σπίτια και αναστάτωναν τους νοικοκύρηδες. Όλα αυτά σταματούσαν την παραμονή των Φώτων με τον Μεγάλο Αγιασμό. Με το πέρασμα του χρόνου, αυτά τα παράξενα φερσίματα και οι φόβοι των ανθρώπων έμειναν ζωντανοί στη μνήμη του λαού και η φαντασία τους έδωσε την ονομασία «καλικάντζαροι».

Υπάρχουν πολλοί μύθοι για τους καλικάντζαρους, όπως η ιστορία του μυλωνά που ξεγέλασε έναν καλικάντζαρο ανήμερα των Χριστουγέννων. Το φανταστικό στοιχείο του θρύλου, σε συνδυασμό με το κωμικό στοιχείο των πράξεών τους, προσελκύει το ενδιαφέρον των παιδιών, εξάπτει τη φαντασία τους, τα διασκεδάζει και καλλιεργεί τη δημιουργικότητα και τις εκφραστικές τους ικανότητες.

Παρά τις διαφορές των χριστουγεννιάτικων εθίμων, υπάρχουν και πολλά κοινά στοιχεία: η χαρά, η ενότητα, η θρησκευτική σημασία της Γέννησης, η προσφορά αγάπης μέσω δώρων, η εορταστική ατμόσφαιρα με φαγητό και τραγούδια και η παρουσία του Αγίου Βασιλείου. Όλα αυτά συνδέουν τους ανθρώπους ανεξαρτήτως πολιτισμού και μας διδάσκουν την αξία της οικογένειας, της συντροφικότητας, της αγάπης, της γενναιοδωρίας και της κοινής προσπάθειας. Έτσι, τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα έθιμα μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και ενώνουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.

Κριεζή Μελίνα