«Οι Άγγλοι είναι σνομπ»

«Οι Σουηδοί είναι ψυχροί»

«Οι γυναίκες είναι ευαίσθητες»

Σίγουρα ο καθένας μπορεί να ανακαλέσει στον νου του πάρα πολλά στερεότυπα. Καθότι τα στερεότυπα είναι άμεσα συνδεδεμένα με την προκατάληψη, τον ρατσισμό και το κοινωνικό στίγμα, είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε πώς ακριβώς λειτουργούν και πού εξυπηρετούν.

Αρχικά, τι εννοούμε με τον όρο στερεότυπο;

Τα στερεότυπα είναι ευρέως αποδεκτές και απλουστευμένες αντιλήψεις για τη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα των μελών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Αποδίδουν, δηλαδή, ιδιότητες και χαρακτηριστικά σε ανθρώπους με βάση την ομάδα (αφού είναι γυναίκα, πρέπει να είναι ευαίσθητη), παραβλέποντας την ατομικότητα. Ως εκ τούτου, τα στερεότυπα έχουν αξιολογική διάσταση (Hogg & Vaughan, 2010. Wetherell, 2005. Χρυσοχόου, 2011).

Στερεότυπα και «γνωστική τσιγκουνιά»

Ο Lippman χαρακτηρίζει τα στερεότυπα «πλάσματα της φαντασίας» που κουβαλούν οι άνθρωποι στο κεφάλι τους και θολώνουν την αντίληψη της πραγματικότητας (Wetherell, 2005. Παπαστάμου, 2006). Η αλήθεια είναι όμως πως ο κοινωνικός κόσμος είναι πολύ σύνθετος για να μπορέσει κανείς να τον αντιληφθεί ολοκληρωτικά. Με άλλα λόγια, το γνωστικό μας σύστημα, εξαιτίας της ανεπάρκειάς του, δεν μπορεί να επεξεργαστεί όλες τις πληροφορίες που υπάρχουν στο κοινωνικό περιβάλλον. Τα στερεότυπα έρχονται να απλοποιήσουν την πραγματικότητα, οργανώνοντας τις πληροφορίες σε σύνολα. Είναι ένα ατυχές αλλά αναπόφευκτο αποτέλεσμα του τρόπου που λειτουργεί ο εγκέφαλος και βοηθούν στην εξοικονόμηση της γνωστικής ενέργειας (Χρυσοχόου, 2011. Wetherell, 2005).

Τα στερεότυπα παραμένουν αν το κίνητρο του ατόμου να επεξεργαστεί αναλυτικότερα τις πληροφορίες είναι χαμηλό (Hewstone & Stroebe, 2007). Αυτό σημαίνει πως δεν είμαστε έρμαια των στερεότυπων, ούτε και εντελώς απαλλαγμένοι από αυτά. Ούτως ή άλλως, τα στερεότυπα, αν και συστατικό μέρος της προκατάληψης, δεν οδηγούν απαραίτητα σε συμπεριφορές κοινωνικής διάκρισης. Οπωσδήποτε, η προσωπικότητα του ατόμου, το περιβάλλον, καθώς και η επαφή με μέλη άλλων εξω-ομάδων, θα προσδιορίσει την ισχύ των στερεοτύπων και τελικά τη συμπεριφορά του.

Στερεότυπα και κοινωνική ταυτότητα

Η εξήγηση των στερεοτύπων με βάση τους περιορισμούς του γνωστικού συστήματος από μόνη της είναι ελλιπής. Οι κοινωνικές ομάδες είναι απαραίτητες ώστε οι άνθρωποι να ικανοποιήσουμε το αίσθημα του ανήκειν. Η κοινωνικής μας ταυτότητας είναι τμήμα της γενικότερης αυτο-αντίληψής μας. Προκειμένου να την ενισχύσουμε, αποδίδουμε, ή έστω προσπαθούμε να αποδώσουμε, στην ομάδα μας μια υψηλή κοινωνική θέση. Τα στερεότυπα, λοιπόν, βοηθούν το άτομο να αντιληφθεί την κοινωνική πραγματικότητα με τρόπο που το συμφέρει (Hogg & Vaughan, 2010. Wetherell, 2005. Χρυσοχόου, 2011).

Έτσι, το άτομο ενσωματώνει επιλεκτικά τις πληροφορίες που του ταιριάζουν και αγνοεί άλλες. Μέσω των στερεοτύπων (π.χ. οι Έλληνες είμαστε φιλόξενοι) ενισχύεται η αξία και η θετική εικόνα της ενδο-ομάδας, ώστε το άτομο-μέλος να αισθανθεί καλύτερα που ανήκει σ’ αυτήν. Αδιαμφισβήτητη θέση της κοινωνικής ψυχολογίας είναι πως οι άνθρωποι έχουμε την τάση να βελτιώνουμε την αναπαράσταση της ομάδας στην οποία ανήκουμε (ενδο-ομαδική εύνοια).

Η βελτίωση όμως συμβαίνει και όταν ένα αρνητικό στερεότυπο αποδίδεται σε μία εξω-ομάδα. Αν οι ξένοι αυξάνουν την εγκληματικότητα, τότε η ομάδα όπου ανήκει του άτομο δεν έχει ή έχει πολύ λίγους εγκληματίες. Σαφώς, δεν χρειάζεται κανείς να είναι Έλληνας, Γάλλος, Ρώσος κλπ. για να εγκληματήσει. Η εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς επηρεάζεται από πληθώρα παραγόντων (προσωπικότητα, ανατροφή, κοινωνικοοικονομικές συνθήκες κ.α.). Όπως όμως σημειώσαμε, τα στερεότυπα χρησιμοποιούνται στην υπηρεσία της απλούστευσης και όχι της ανάλυσης.

Μέσα από τα στερεότυπα διαμορφώνονται και οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ομάδων. Για παράδειγμα, το στερεότυπο «οι μετανάστες επιβαρύνουν τη χώρα» δικαιολογεί την πεποίθηση μερικών ότι οι μετανάστες δεν πρέπει να έχουν πρόσβαση στις κρατικές παροχές. Τέτοιου είδους πεποιθήσεις οδηγούν και συντηρούν την προκατάληψη και η προκατάληψη με τη σειρά της οδηγεί σε συμπεριφορές διάκρισης (Χρυσοχόου, 2011. Παπαστάμου, 2006).

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι τα στερεότυπα δεν είναι η πραγματικότητα αλλά η αναπαράσταση της πραγματικότητας, που μοιράζονται οι άνθρωποι διάφορων κοινωνικών ομάδων. Η κοινωνική πραγματικότητα απλοποιείται και οργανώνεται, οι άνθρωποι μπορούν να ρυθμίσουν τη συμπεριφορά τους, εξασφαλίζοντας την προσαρμογή. Ταυτόχρονα ενισχύουν τη θέση της ομάδας τους. Με τι κόστος όμως;

https://www.youtube.com/watch?v=6dZQ-G7b8nY