Τα Σφακιά είναι ιστορική περιοχή της νότιας Κρήτης που βρίσκεται σήμερα εντός του νομού Χανίων. Υπήρξε μία από τις πιο ανυπότακτες περιοχές της Ελλάδας και συχνά παρομοιάζεται με τη Μάνη και το Σούλι. Είναι ιδιαίτερα δυσπρόσιτη και τραχιά περιοχή που περιβάλλεται από τις απόκρημνες πλαγιές των Λευκών Ορέων και τα πολυάριθμα φαράγγια που σχηματίζονται σ´αυτές ενώ νότια βρέχεται από το Λυβικό Πέλαγος.

Μεσαιωνική περίοδος

Η περιοχή των Σφακίων αναφέρεται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών στην Κρήτη. Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς Άραβες, το 824 μ.Χ., οι Σφακιανοί αρνήθηκαν να δηλώσουν υποταγή και οργανώθηκαν σε δική τους αυτόνομη κοινότητα με δική τους εξουσία που την ονόμαζαν γερουσία^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.

Κατά την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά για την ανακατάληψη της Κρήτης οι Σφακιανοί του προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες και τον ενίσχυσαν στην πολιορκία του Χάνδακα (σημ. Ηράκλειο)^{[εκκρεμεί παραπομπή]}, ο οποίος έπεσε στις 7 Μαρτίου 961 μ.Χ. Μετά την επικράτηση των Βυζαντινών, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς επέτρεψε στους Σφακιανούς να διατηρήσουν την τοπική τους διακυβέρνηση και τους παραχώρησε προνόμια.

Κατά τη διάρκεια της δεύτερης περιόδου της βυζαντινής κυριαρχίας στην Κρήτη (961-1204 μ.Χ.) το νησί διένυσε περίοδο ειρήνης. Ο Χριστιανισμός επανήλθε στο νησί με την δράση του Αγίου Νίκωνα και του Αγίου Ιωάννη Ξένου. Ο τοπικός πληθυσμός αυξήθηκε με την παρέμβαση του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού ο οποίος εγκατέστησε εποίκους στην Κρήτη από άλλες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο εγγονός του, Αλέξιος Β΄, διαίρεσε το νησί σε 12 επαρχίες και τοποθέτησε Βυζαντινούς ευγενείς ως διοικητές τους. Ορισμένες από τις αρχοντικές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη ήταν οι οικογένειες Καλλέργη, Σκορδύλη , Μελλισηνού, Βαρούχη, Μουσούρη, Βλάστη, Χορτάτζη κλπ.

Στα Σφακιά διοικητής ορίστηκε ο ανιψιός του αυτοκράτορα Μαρίνος Σκορδύλης, ο οποίος ήρθε στην Κρήτη μαζί με εννιά από τους αδερφούς του και τις οικογένειές τους. Η επικράτεια της οικογένειας Σκορδύλη ξεκινούσε από την Ασκύφου ανατολικά του Κουστογέρακου, μέχρι και την περιοχή του Φραγκοκάστελλου. Η μεγαλύτερη πόλη της επικράτειας της οικογένειας Σκορδύλη ήταν η Ανώπολη.

Ο Ιωάννης Φωκάς, απευθείας απόγονος του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, θεωρούταν ο ανώτερος μεταξύ των δώδεκα διοικητών των επαρχιών της Κρήτης. Η επικράτειά του ήταν η μεγαλύτερη από τις δώδεκα επαρχίες της Κρήτης. Καταλάμβανε τμήμα του σημερινού νομού Ρεθύμνου ενώ νότια και δυτικά έφτανε μέχρι την επικράτεια της οικογένειας Σκορδύλη .

Επαναστάσεις (1212 – 1283)

Το 1204, μετά την πρώτη κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Κρήτη πέρασε σε Βενετικό έλεγχο υπό τον οποίο παρέμεινε μέχρι το 1669. Στο διάστημα αυτό σημειώθηκαν τουλάχιστον 27 επαναστάσεις στην Κρήτη. Πολλές από αυτές ξεπήδησαν από την περιοχή των Λευκών Ορέων, την περιοχή όπου δρούσαν οι Σφακιανοί. Στην περιοχή σημειώθηκαν πάνω από 13 εξεγέρσεις μεταξύ του 1207 και 1365. Η πρώτη εξέγερση ξέσπασε το 1212 αλλά γρήγορα κατεστάλη από τους Βενετούς. Το 1217 ξέσπασε μία νέα διαμάχη μεταξύ της οικογένειας Σκορδύλη και των Βενετών. Η εξέγερση εξαπλώθηκε γρήγορα αλλά τερματίστηκε με την υπογραφή συνθήκης μεταξύ του νέου δούκα των Βενετών και των εξεγερμένων. Νέα εξέγερση ξέσπασε στο Ρέθυμνο το 1230 μετά από συνεργασία των αρχοντικών οικογενειών του νησιού, Σκορδύλη, Μελισσηνών και Δρακοντόπουλων. Οι Βενετοί κατάφεραν να ελέγξουν ξανά την κατάσταση μετά από 6 χρόνια.

Τις επόμενες δεκαετίες μετά το 1212 οι Βενετοί άρχισαν να παραχωρούν τον έλεγχο περιοχών του νησιού σε οικογένειες ευγενών της Βενετίας. Το Ηράκλειο (Κάντια για τους Βενετούς) έγινε έδρα του Δούκα της Κάντιας. Το 1252 οι Βενετοί έχτισαν στη θέση της αρχαίας πόλης Κυδωνίας την πόλη των Χανίων. Η Κρήτη την περίοδο αυτή διαιρέθηκε σε έξι επαρχίες οι οποίες εξελίχθηκαν στη συνέχεια σε τέσσερις κομητείες. Η περιοχή των Σφακίων εξακολουθούσε να παραμένει έξω από τον άμεσο έλεγχο των Βενετών.

Το 1273 η οικογένεια Χορτάτζη ηγήθηκε μίας νέας επανάστασης που τερματίστηκε έξι χρόνια μετά αφού πρώτα οι Βενετοί πήραν με το μέρος τους τον Αλέξιο Καλλέργη, απόγονο παλιών αρχόντων του νησιού. Οι Βενετοί δεν τήρησαν τις υποσχέσεις που είχαν δώσει στον Καλλέργη με αποτέλεσμα να ξεσπάσει νέα επανάσταση στο νησί το 1283 με υποκινητή αυτή τη φορά τον ίδιο τον Καλλέργη. Η στάση αυτή τερματίστηκε μετά από 16 χρόνια αφού οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές προχώρησαν σε διαπραγματεύσεις που κατέληξαν σε συμφωνία που ικανοποίησε τον Καλλέργη που δήλωσε υποταγή στους Βενετούς.

Οθωμανική κυριαρχία

Στο διάστημα 1669-1898 η Κρήτη πέρασε σε οθωμανικό έλεγχο. Την εποχή εκείνη άρχισε να ισχυροποιείται το ορθόδοξο Βασίλειο της Ρωσίας και οι Έλληνες άρχισαν να στρέφουν τις ελπίδες τους προς τους Ρώσους. Η επιδίωξη των Ρώσων να αποκτήσουν έξοδο προς την Μαύρη Θάλασσα τους οδήγησε γρήγορα σε σύγκρουση με την Οθωμανική αυτοκρατορία και η αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Μεγάλη (1762–1796) ονειρεύτηκε να αναβιώσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Πριν τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-1774 έστειλε πράκτορες στην Πελοπόννησο και στα νησιά με σκοπό να ξεσηκώσει τον τοπικό πληθυσμό εναντίον των Τούρκων. Ένας από αυτούς τους πράκτορες συναντήθηκε με τον κρητικό οπλαρχηγό Ιωάννη Βλάχο, γνωστότερο ως Δασκαλογιάννη και τον παρακίνησε να ξεκινήσει επανάσταση. Αν και οι Κρητικοί δεν ήταν έτοιμοι για ένα τέτοιο εγχείρημα, ελπίζοντας σε βοήθεια από τους Ρώσους ξεκίνησαν την επανάσταση το 1770, όταν εμφανίστηκε στο Αιγαίο ο στόλος του Αλέξιου Ορλόφ. Σύμφωνα με το σχέδιο του Ορλώφ, που περιλαμβανόταν σε επστολή που έστειλε στον Δασκαλογιάννη, οι Σφακιανοί θα κατέβαιναν να πολιορκήσουν τα Χανιά ενώ ο Ορλώφ θα βομβάρδισε το φρούριο από θαλάσσης. Τα όπλα που θα έπεφταν στα χέρια των Σφακιανών θα μοιράζονταν και στην υπόλοιπη Κρήτη. Δυσπιστία προς το σχέδιο έδειξε αρχικά μόνον ο Πρωτοπαπάς Σφακίων, ενώ οι υπόλοιποι Σφακιανοί τάχθηκαν υπέρ της επανάστασης. Στις 25 Μαρτίου 1770 υψώθηκε η επαναστατική σημαία στην Ανώπολη η οποία χαιρετίστηκε με πολλούς πυροβολισμούς. Και ο ίδιος ο Πρωτοπαπάς έλαβε μέρος στον αγώνα και διακρίθηκε μεταξύ των αγωνιστών. Συνεννοημένοι και οι κάτοικοι των άλλων χωριών συγκεντρώθηκαν στην Κράπη την ημέρα της Ανάστασης (4 Απριλίου 1770) με αναπεπταμένες τις σημαίες και με 20 ιερείς, μεταξύ των οποίων διακρίνονταν ο Παπά Σήφης ή Δασκαλόπαπας από τον Καλλικράτη, αδελφός του οπλαρχηγού Γεωργάκη. Στο εκκλησάκι του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, μετά τον εσπερινό ή «δεύτερη Ανάσταση» έγινε πανηγυρική τελετή κήρυξης επανάστασης με χιλιάδες πυροβολισμούς και ανταλλαγή ασπασμών, και ακολούθησαν την επόμενη ημέρα γλέντια στο οροπέδιο της Κράπης.^[1]

Οι Κρητικοί τελικά αφέθηκαν αβοήθητοι από τους Ρώσους να αντιμετωπίσουν τον τουρκικό στρατό ο οποίος σύντομα κατάφερε να καταστείλει την επανάσταση. Ο Δασκαλογιάννης παραδόθηκε και εκτελέστηκε στο Ηράκλειο μετά από βασανιστήρια, επειδή αρνήθηκε να προδώσει τους ανθρώπους του.

Οι Σφακιανοί αν και υπέστησαν μεγάλες φθορές από την αποτυχημένη επανάσταση του 1770 κατάφεραν να ανασυνταχθούν και εμφανίζονται ξανά ισχυροί κατά το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821. Στην επανάσταση του 1821 συμμετείχαν σχεδόν από το ξεκίνημά της και χάρη κυρίως στις δικές τους δυνάμεις, κατάφεραν να διατηρήσουν την επανάσταση στην Κρήτη μέχρι το 1830. Η μισή σχεδόν στρατιωτική δύναμη των επαναστατημένων Κρητικών προερχόταν από τα Σφακιά. Το 1828 κατέφτασε στην Κρήτη ο στρατηγός Χατζημιχάλης Νταλιάνης με σκοπό να αναζωπυρώσει την επανάσταση στο νησί. Τον Μάρτιο του 1828 κατέφτασε στα Σφακιά οπού τον υποδέχτηκαν με τιμές. Σύντομα κινήθηκε εναντίον τουρκικό στρατιωτικό σώμα από το Ηράκλειο. Ο Νταλιάνης προτίμησε να το αντιμετωπίσει στο Φραγκοκάστελλο, αγνοώντας τις συμβουλές των Σφακιωτών που τον προέτρεπαν να πολεμήσει στα υψώματα. Στη μάχη που διεξήχθη στο Φραγκοκάστελλο στις 17 Μαΐου 1828 οι Έλληνες επαναστάτες ηττήθηκαν και οι περισσότεροι έπεσαν νεκροί. Στη συνέχεια οι Τούρκοι στράφηκαν κατά των Σφακιωτών που ήταν οχυρωμένοι στα ορεινά. Η κύρια μάχη διεξήχθη στην κοιλάδα του Κόρακα , όπου το τουρκικό σώμα είχε τεράστιες απώλειες και τράπηκε σε φυγή.

Οι Σφακιανοί συμμετείχαν και στις επαναστάσεις του 1841 και 1858. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος η περιοχή των Σφακίων αποτέλεσε επαρχία ενώ από το 1998 αποτελεί διευρυμένο δήμο.