Ιστορία του Πύργου
Κατά την Τουρκοκρατία έγιναν προσθήκες και τροποποιήσεις στα τείχη της πόλης, στις οποίες εντάσσεται και ο Λευκός Πύργος, μαζί με το Επταπύργιο και τον Πύργο Τριγωνίου (ο τελευταίος χρονολογείται κατά τον 16ο αιώνα). Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς χτίστηκε, στη θέση προϋπάρχοντος βυζαντινού πύργου,[6] ο οποίος συνέδεε το ανατολικό τμήμα της οχύρωσης της Θεσσαλονίκης (που σώζεται και σήμερα), με το θαλάσσιο (το οποίο κατεδαφίστηκε το 1867). Παλιότερα επικρατούσε η άποψη πως ήταν έργο των Βενετών αλλά πλέον η σύγχρονη ιστοριογραφία δέχεται το κτίσμα ως οθωμανικό.[1][2][3] Κατά μία εκδοχή, η χρονολογία κατασκευής του μνημείου τοποθετείται περί το 1450 με 1470, λίγα χρόνια μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430) και πρόκειται για ένα από τα πρωιμότερα δείγματα οθωμανικής οχυρωματικής που λαμβάνει υπόψη της το πυροβολικό.[13]
Το τείχος (περίβολος) που τον περιέβαλλε κατεδαφίστηκε το 1917.
Έχει διατυπωθεί η υπόθεση πως αρχιτέκτονας του Πύργου ήταν ο φημισμένος Μιμάρ Σινάν, βάσει της ομοιότητας με ανάλογο πύργο στην Αυλώνα της Αλβανίας, ο οποίος κτίστηκε τη δεκαετία του 1530. Χρονολόγηση κορμών ξύλου που χρησιμοποιήθηκαν στο Λευκό Πύργο έδειξε ότι κόπηκαν το έτος 1535 αλλά υπάρχει η πιθανότητα οι κορμοί να χρησιμοποιήθηκαν σε εκτεταμένη επισκευή του μνημείου. Όλα αυτά δείχνουν τις δυσκολίες στη χρονολόγηση μνημείων της οθωμανικής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής της εποχής της Αναγέννησης.[14]
Γύρω από τον πύργο υπήρχε χαμηλός οκταγωνικός περίβολος (προτείχισμα) με τρεις επίσης οκταγωνικούς πύργους, το οποίο κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ου αι.[8] Ο περίβολος αυτός χρησίμευε κυρίως για να προστατεύει τον Πύργο από τη θάλασσα αλλά θεωρείται πιθανή η χρήση του και για την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων τα οποία θα έλεγχαν την ακτογραμμή και το λιμάνι.[15]
Όσον αφορά, λοιπόν,την ιστορία του Λευκού Πύργου θα δούμε επίσης πως κατά καιρούς έχει αλλάξει αρκετά ονόματα και χρήσεις. Έτσι, λοιπόν, όπως έχει προαναφερθεί και παραπάνω στις ονομασίες έχει διαπιστωθεί πως στην αρχή λεγόταν ως «Πύργος του Λέοντος», σύμφωνα με μια τουρκική επιγραφή του 1535-1536 και η οποία βρισκόταν στην είσοδο του εξωτερικού περιβόλου. Στην συνέχεια, πήρε την ονομασία του ως «Φρούριο της Καλαμαριάς».
Ο Λευκός Πύργος χτίστηκε από Οθωμανούς λίγο μετά από το 1430 και συγκεκριμένα στα τέλη του 15ου αιώνα όταν ο σουλτάνος Μουράτ Β’ κατέλαβε την Θεσσαλονίκη. Μέχρι την κατεδάφισή του το 1917, ένας τοίχος βρισκόταν στους πρόποδες του Πύργου που τον συγκροτούσαν βαρέα όπλα και είχε την δυνατότητα να περικλείει μια περιοχή τουλάχιστον τρεις φορές με την διάμετρο του κύριου Πύργου. Ωστόσο, δεν έχει διαπιστωθεί μέχρι τώρα εάν αυτό το τείχος αποτελούσε μέρος του αρχικού καθεστώτος ή έγινε μεταγενέστερα. Τα τείχη κατεδαφίστηκαν το 1866, καθώς επίσης ο Πύργος ήταν για αιώνες μέρος των τειχών της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης που χώριζε την εβραϊκή συνοικία της πόλης από τα νεκροταφεία των Μουσουλμάνων και των Εβραίων. Οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν τον Λευκό Πύργο με μια διαδοχική σειρά. Αρχικά, ως φρούριο, στην συνέχεια ως φρουρά και στο τέλος ως φυλακή. Υπήρξαν, μάλιστα, πληροφορίες πως όταν έγινε η σφαγή των επαναστατημένων Γενιτσάρων φυλακίστηκαν εκεί, το 1826.
Επειδή πολύ συχνά η όψη του Πύργου βαφόταν με αίμα και υπήρχαν πολλά θύματα από Οθωμανούς βασανιστές και εκτελεστές αλλά και εκτελέσεις των φυλακισμένων από τους Γενίτσαρους, εκείνη την περίοδο μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα ο Πύργος είχε ονομαστεί ως «Πύργος του Αίματος». Όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία κατέλαβε την Θεσσαλονίκη και μετατέθηκε στο Ελληνικό Δημόσιο το 1912 κατά την διάρκεια του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, ο Πύργος ήταν σε λευκό χρώμα, όπως και ονομάστηκε, γεγονός που συμβόλιζε τον καθαρισμό [16]
Νεότερη χρήση
Το 1912 μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το μνημείο περιήλθε στην κυριότητα του ελληνικού δημοσίου και στην κορυφή του υψώθηκε η ελληνική σημαία με ιστό το κεντρικό κατάρτι, λάφυρο-τρόπαιο από το βυθισμένο στον Θερμαϊκό, από το τορπιλλοβόλο Τ-11 του Νικολάου Βότση, τουρκικό θωρηκτό «Φετίχ-Μπουλέν».[17] Το Ναυτικό, λόγω της καίριας θέσης της Θεσσαλονίκης και του Λευκού Πύργου, εγκατέστησε σταθμό ασυρμάτου τύπου σπινθήρα (spark transmitter) με κεραία τον ιστό της σημαίας του Λευκού Πύργου. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λευκός Πύργος στέγαζε το κέντρο διαβιβάσεων των Συμμάχων, ενώ το 1916 χρησιμοποίησαν έναν όροφό του για τη φύλαξη αρχαιοτήτων από αρχαιολογικές εργασίες στη ζώνη ευθύνης του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος. Τα επόμενα χρόνια, μέχρι και το 1983, ο Λευκός Πύργος χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εγκατάστασης της αεράμυνας της πόλης, ως εργαστήριο Μετεωρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ως έδρα των συστημάτων Ναυτοπροσκόπων της πόλης.[8] Στις 25 Μαρτίου του 1927 ο πρωτοπόρος ραδιοφωνικός παραγωγός Χρίστος Τσιγγιρίδης (1877-1947) πραγματοποίησε την πρώτη του ραδιοφωνική εκπομπή με την κεραία του Ναυτικού που ήταν εγκατεστημένη στο κτήριο.[18][19]
Στην αρχή του 20ού αιώνα στο χώρο γύρω από τον πύργο λειτουργούσε το περίφημο καφενείο και το Θέατρο του Λευκού Πύργου, που κατεδαφίστηκαν το 1954, με σκοπό την επέκταση του πάρκου[εκκρεμεί παραπομπή].
Από το 1983 έως το 1985, η εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων συντήρησε και αναστήλωσε το, εσωτερικά αλλοιωμένο από τις επεμβάσεις που προκλήθηκαν από τις διάφορες χρήσεις των νεώτερων χρόνων, μνημείο και το διαμόρφωσε ενόψει των εορτασμών για τα 2.500 χρόνια από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, σε εκθεσιακό χώρο με σκοπό να στεγάσει μια μόνιμη έκθεση αφιερωμένη στη βυζαντινή ιστορική περίοδο της πόλης.[6] Η αναστήλωσή και μετατροπή του πύργου σε εκθεσιακό κέντρο βραβεύτηκε το 1988 από τη Europa Nostra.[20]
Από το 1985 έως το 1994 λειτούργησε η μόνιμη έκθεση «Θεσσαλονίκη: Ιστορία και Τέχνη». Το 1994 άνοιξε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και τα εκθέματα άρχισαν να μεταφέρονται σταδιακά σε αυτό. Το 2001 παρουσιάστηκε στο Λευκό Πύργο η έκθεση «Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο» στο πλαίσιο του δικτύου τριών εκθέσεων με το γενικό τίτλο «Ώρες Βυζαντίου, Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο».[8]
Το 2002 παρουσιάστηκε έκθεση έργων του ζωγράφου και συντηρητή αρχαιοτήτων Φώτη Ζαχαρίου με τον τίτλο «Άθως: Αποτυπώσεις και Μνήμες». Ανήκει διοικητικά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και από το 2006 λειτουργεί μόνιμα ως Μουσείο Πόλης της Θεσσαλονίκης. Από το 2008 στεγάζει μόνιμη έκθεση αφιερωμένη στην ιστορική διαδρομή της πόλης από την ίδρυση της μέχρι τη σύγχρονη εποχή.[21]
Δομικά χαρακτηριστικά του Λευκού Πύργου
Ο Λευκός Πύργος είναι κυλινδρική κατασκευή με ύψος 33,9 μέτρα και διάμετρο 22,7 μέτρα. Έχει έξι ορόφους, οι οποίοι επικοινωνούν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο, το οποίο ελίσσεται κοχλιωτά και σε επαφή με τον εξωτερικό τοίχο. Με αυτό τον τρόπο, σε κάθε όροφο υπάρχει μια κεντρική κυκλική αίθουσα διαμέτρου 8,5 μέτρων, με την οποία επικοινωνούν μικρότερα τετράπλευρα δωμάτια, ανοιγμένα στο πάχος του εξωτερικού τοίχου. Ο έκτος όροφος έχει μόνο κεντρική αίθουσα και έξω από αυτήν ένα δώμα με θέα του τοπίου γύρω από τον πύργο. Η ύπαρξη τουαλετών, τζακιών και αγωγών καπνού υποδηλώνει πως ο πύργος προοριζόταν όχι μόνο ως αμυντικό έργο αλλά και για στρατιωτικό κατάλυμα.[8]
