Η Μεσσηνία βρίσκεται στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Περικλείεται στα βόρεια από τον ποταμό Νέδα και τα Αρκαδικά Όρη, ανατολικά από τον Ταΰγετο (2404 μ., κορυφή Προφήτης Ηλίας), – το ψηλότερο βουνό της Πελοποννήσου – που την χωρίζει από τη Λακωνία, στα νότια από τον Μεσσηνιακό Κόλπο στα δυτικά από το Ιόνιο Πέλαγος. Στο κέντρο του νομού εκτείνεται η ευφορότατη πεδιάδα της Μεσσηνίας.

Η Μεσσηνία είναι ένας τόπος κατοικημένος από τα προϊστορικά χρόνια, κυρίως λόγω των εύφορων κοιλάδων. «Καλλίκαρπη» την αποκάλεσε ο Ευριπίδης πριν 25 αιώνες, ενώ ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο μεγαλύτερος Έλληνας πολιτικός του 19ου αιώνα, είχε πει κάποτε για τη μεσσηνιακή γη: «και ομπρέλες να φυτέψεις, θα καρποφορήσουν».

Η μεσσηνιακή γη κατοικήθηκε σε όλη τη διάρκεια της προϊστορικής περιόδου (7000-1000 π.Χ.), όπως βεβαιώνουν οι πολλές προϊστορικές θέσεις που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη κυρίως στα δυτικά του νομού, στις περιοχές της Πυλίας και της Τριφυλίας. Οι Αιολείς, που κατέβηκαν από τη Θεσσαλία ήταν οι πρώτοι Έλληνες της Μεσσηνίας και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Πύλου και ο Νηλέας ο πατέρας του Νέστορα ήταν αυτός που ίδρυσε το κράτος των Πυλίων.

Η κάθοδος των Ελλήνων τοποθετείται γύρω στο 1900 π.Χ., η δε ακμή του κράτους της Πύλου τοποθετείται μεταξύ 1600-1100 π.Χ., δηλαδή στη Μυκηναϊκή εποχή. Την περίοδο αυτή η Μεσσηνία είναι η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Πελοποννήσου με πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα σε πενήντα περίπου τοποθεσίες: θολωτοί και λαξευτοί τάφοι, λείψανα οικοδομικών εγκαταστάσεων και συνοικισμών, χαρακτηριστική κεραμική τέχνη. Στον Άνω Εγκλιανό εντοπίστηκε ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα μυκηναϊκά κέντρα της Μεσσηνίας και όλης της Ελλάδας, το ανάκτορο του Νέστορα, του σοφού της Ιλιάδας. Η προσωπικότητα του Μεσσήνιου αυτού βασιλιά υπήρξε υπόδειγμα σωφροσύνης, πραότητας και κατανόησης των ανθρωπίνων πραγμάτων που πέρασε και σε ολόκληρο τον μετέπειτα ελληνικό κόσμο.

Η κάθοδος των Δωριέων είχε σαν αποτέλεσμα την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων και του κράτους της Πύλου. Από τον 8ο π.Χ αιώνα. ξεκινούν τρεις μεγάλοι πόλεμοι μεταξύ των Σπαρτιατών – που επιβουλέυοντο τα πλούσια και καρποφόρα εδάφη της Μεσσηνίας – και Μεσσηνίων που διήρκεσαν μέχρι τα μέσα του 5ου π.Χ. (743-454 π.Χ.).

Παρά τη δυσμενή κατάληξή τους, οι μεσσηνιακοί πόλεμοι έδωσαν την αφορμή και τη δυνατότητα στους κατοίκους της Μεσσηνίας να αποκτήσουν ισχυρή εθνική συνείδηση. Ο Θηβαίος Επαμεινώνδας ελευθέρωσε τη χώρα (369 π.Χ.) και έχτισε στις υπώρειες του όρους Ιθώμη την πρωτεύουσα της ανεξάρτητης πια Μεσσηνίας, την Μεσσήνη, η οποία εξελίχθηκε σε σπουδαίο πολιτιστικό κέντρο.

Μετά την Άλωση της Κων/πολης από τους Λατίνους, η Μεσσηνία συμπεριλήφθηκε στο πριγκιπάτο της Αχαΐας (1205) υπό την ηγεμονία του Φράγκου Γοδεφρείδου Βιλλαρδουίνου με κέντρο την Καλαμάτα και το κάστρο της και με την εξαίρεση των κάστρων της Μεθώνης και της Κορώνης, τα οποία έγιναν βενετικές κτήσεις, οχυρώθηκαν και αποτέλεσαν μαζί με την Κέρκυρα και τον Χάνδακα (Ηράκλειο) τα σημεία ανεφοδιασμού του ενετικού στόλου στη ναυτική ρότα Ανατολής-Βενετίας.

Η Φραγκοκρατία στην Πελοπόννησο διήρκεσε επί 200 και πλέον έτη και έληξε οριστικά το 1498, όταν κατελήφθη ολόκληρη από τους Τούρκους. Στη Μεσσηνιακή γη γράφεται η αρχή και το αίσιο τέλος της ελληνική επανάστασης, όταν στις 23 Μαρτίου 1821 ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Κολοκοτρώνης και ο Παπαφλέσσας μαζί με άλλους Μεσσήνιους επαναστάτες κηρύσσουν στην Καλαμάτα την έναρξη της επανάστασης και όταν στις 20 Οκτωβρίου 1827 ο συμμαχικός στόλος συντρίβει τον τουρκοαιγυπτιακό στον κόλπο του Ναυαρίνου.