Η ομάδα μας κατάφερε να επισκεφτεί την έκθεση «Των αντρειωμένων τ” άρματα» με όπλα και εφόδια των Κρητικών από την επανάσταση του 1821 από τη συλλογή του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη που στεγάσθηκε το Μεγάλο Αρσενάλι, στα Χανιά. Μετά από αυτή τη μορφωτική και επικοδομητική επίσκεψη μάθαμε πολλά για τα όπλα της Κρήτης. Έτσι, αποφασίσαμε να καταγράψουμε αυτά τα ενδιαφέροντα στοιχεία της ιστορίας μας.
1. Πριν την επανάσταση του 1821
Το 1634 οι Τούρκοι εισβάλλουν στο νήσι και το καταλαμβάνουν ολοκληρωτικά το 1669 με την κατάληψη και του Χάνδακα. Παρουσιάζονται κάποια όπλα από την εποχή του Κρητικού Πολέμου για να δώσουν μια ιδέα για την αισθητική, την τεχνολογία και τη μορφή των όπλων Βενετών και Τούκρων και τις διαφορές τους με αυτά της Επανάστασης του 1821. Είναι μια μεταβατική εποχή όσον αφορά τα εργαλεία του πολέμου, καθώς τα πυροβόλα έχουν ακόμα πρωτόγονο σύστημα ανάφλεξης, δηλαδή με φιτίλι ή με «ρόδα», και στις μάχεσ συμμετέχουν τα τόξα και από τις δυο πλευρές των αντιμαχομένων.
Βέβαια, οι αγώνες των Κρητών δεν σταμάτησαν με την τουρκική κατάσταση. Κάποιοι έγιναν «Χαϊνηδες» και ανέβηκαν στα βουνά σαν αντάρτες, αλλά και οι ορεινοί πληθυσμοί των Σφακιών ζούσαν σε ημιαυτόνομη κατάσταση με το όπλο πάντα δίπλα τους, μέχρι να έρθει η ώρα για την πρώτη μεγάλη επανάσταση εναντίον των Τούρκων, αυτή του Δασκαλογιάννη το 1770.
2. Τα αυτοσχέδια ξύλινα όπλα
Η επανάσταση του 1821 ξεκινά. Ο ενθουσιασμός είναι μεγάλος. Οι Κρητικοί είναι αποφασισμένοι να πετάξουν τη σκλαβιά από πάνω τους, αλλά όλα τα τουφέκια που έχουν είναι μόλις 1200! Μέχρι να μπορέσουν να προμηθευτούν όπλα από λάφυρα, πρέπει να πολεμήσουν με ό,τι μπορούν να χρησιμοποιήσουν. Και αυτά είναι τα πρωτόγονα όπλα που φτιάχνουν μόνοι ροτς και που κάποια από αυτά χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί τους από την αρχαιότητα. Τα όπλα που έφτιαχνα είναι: η χουρχούδα, το σπαθοράωδι ή σπαθόβεργα κια η «λουράτη» σφεντόνα (η τελευταία όχι σε τόσο συχνή χρήση).
3. Τα περιεχόμενα του σακουλιού του πολεμιστή
Οι επανάστες δεν είχαν οργανωμένο εφοδιασμό. Έπρεπε λοιπόν να κουβαλάνε μαζί τους, στο σακούλι τους, όλα τα απαραίτητα για την επιβίβση τους, αλλά και εφόδια για να επιδιορθώσουν τα στιβάνια τους.
4. Τα χρειώδη του πολέμου
Για να πάει κάποιος να πολεμήσει δεν αρκούν μόνο τα όπλα. Υπάρχουν και πολλά άλλα αντικείμενα απαραίτητα για την προετοιμασία και τη διεξαγωγή της μαχης, όπως: το σελάχι, η δερμάτινη θήκη δηλαδή που συγκρατάει τα όπλα πάνω στο ΄σωμα, οι παλάσκες φτιαγμένες από δέρμα, μπρούτζο ή ασήμι, οι μήτρες για τη χύτευση των βολιών, το χαρτί για το τύλιγμα των φυσεκιών, το μασάτι για το ακόνισμα της λεπίδας. Το φυλαχτό ήταν απαραίτητοτ εφόδιο για τον ποελιστή της εποχής
5. Όπλα Χριστιανών της Κρήτης
Στην Κρήτη υπήρχαν οργανωμένα εργαστήρια στα οποία φτιάχνονταν τα πασίγνωστα κρητικά μαχαίρια αλλά και γιαταγάνια, καθώς και πυροβόλα, δηλαδή κρητικές πιστόλες και κρητικά τουφέκια. Τα κατασκεύαζαν με εισαγόμενα εξαρτήματα που δεν μπορούσαν να φτιαχτούν στην Κρήτη (κάννες και μηχανισμούς). Τα υπόλοιπα φτιάχνονταν εδώ, πάντα σε ένα συγκεκριμένο κρητικό στυλ. Οι τεχνίτες αλλά και οι αγοραστές ήταν κυρίως Τουρκοκρητικοί, μια που ο νόμος απαγόρευε στους χριστιανούς να κατέχουν όπλα. Παρ” όλα αυτά βλέπουμε όπλα με χριστιανικά ονόματα, τα οποία γράφτηκαν κατά την κατασκευή τους, ή με το σημείο του σταυρού, που σημαίνει ότι δεν αποκτήθηκαν ώρες λάφυρα όπως γινόταν συνήθως με τον οπλισμό των Χριστιανών.
Όπλα, μαχαίρια και σπαθιά, οι Κρητικοί κρατούνε,
και για τση Κρήτης την τιμή, τα χρησιμοποιούνε.
6. Όπλα των Τουρκοκρητικών, Κρητικής κατασκευής
Οι Τουρκοκρητικοί ήταν καλά οπλισμένοι, έχοντας χρήματα και ελευθερία για την προμήθεια όπλων. Βρίσκουμε τα όπλα τους, τα περισσότερα φτιαγμένα στην Κρήτη, με την ημισέληνο πάντα σε εμφανές, αλλά και άλλα στα οποία έχουν ενσωματωθεί μορφολογικά σύμβολα της πίστης τους, όπως ένα ξύλινο ρόπαλο του οποίου η κεφαλή παραπέμπει σε σχήμα μιναρέ, και ένα γιαταγάνι του οποίου η λαβή έχει το σχήμα καλύμματος κεφαλής των σούφι δερβίσηδων.
7. Τα ασημένια κρητικά μαχαίρια και οι τύποι τους
Το κρητικό μαχαίρι ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα αντικείμενα των παλαιών Κρητικών. Εργαλείο απαραίτητο στην καθημερινότητα, μέσον υπεράσπισης της ζωής και της τιμής, και ειδικά στην περίπτωση που ήταν και «ασημωτό», δηλαδή με ασημένια θήκη, ήταν ένα στολίδι που δήλωνε την οικονομική και κοινωνική θέση και τόνιζε την κρητική λεβεντιά.
Από την αρχή του 1821 έχουν διασωθεί μαχαίρια που είναι λάφυρα από τις μάχες με τους Τουρκοκρητικούς και ξεχωρίζουν γιατί έχουν ένα μικρό μισοφέγγαρο στη ράχη της ασημένιας θήκης. Τα άλλα, που έχουν σταυρό στη ράχη, έχουν παραγγελθεί από Χριστιανό. Κάποια χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τον Μακεδονικό Αγώνα και την Κατοχή.
8. Τα Δερμάτινα Κρητικά Μαχαίρια και οι τύποι τους
Το μαχαίρι είναι βασικό εργαλείο της μάχης και είχε συνήθως δερμάτινη θήκη. Ελάχιστοι μπορούσαν να πληρώσουν το κόστος της ασημένιας σκαλιστής θήκης, ειδικά την εποχή του 1821, αλλά και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
Η σημερινή μορφή του κρητικού μαχαιριού προήλθε από τα μαχαίρια που κρατούσαν οι πρώτοι Τούρκοι κατακτητές, αλλά οι ντόπιοι μάστορες με τον χρόνο πρόσθεσαν στοιχεία δυτικότροπα από την εποχή την Βενετοκρατίας, αλλά και κάποια στοιχεία καθαρά κρητικά, φτιάχνοντας έτσι ένα μαχαίρι με ξεχωριστό χαρακτήρα, που εύκολα αναγνωρίζεται ως κρητικό.
Οι Κρητικοί το παράγγελναν με αυτή τη μορφή και δεν ήθελαν κάποιο άλλο σχήμα που θα μπορούσαν να φτιάξουν οι μαχαιράδες, γιατί ήταν περήφανοι που το μαχαίρι τους φανέρωνε από μακριά την καταγωγή τους. Μέχρι όμως να καταλήξουν σε αυτή τη μορφή του μαχαιριού, κατασκεύαζαν και πολλούς άλλους τύπους.
9. Τα Κρητικά γιαταγάνια
Το γιαταγάνι είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος σπαθιού στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Τα κρητικά ανήκουν στα «ναυτικού τύπου» γιαταγάνια, αυτά δηλαδή που έχουν πολύ μικρά «αυτιά», κι αυτό για να μην πλέκουν με τα πολυάριθμα σχοινιά και ξάρτια που είχαν τα πλοία της εποχής. Τα περισσότερα φτιάχνονταν με δερμάτινη θήκη και με κεράτινη λαβή. Πολύ λίγοι είχαν την οικονομική άνεση να παραγγείλουν ασημένιο, αλλά και το κύρος και τη δύναμη να διατηρήσουν ένα τέτοιο πολύτιμο και ζηλευτό όπλο. Τα ακριβά όπλα τραβούσαν σαν μαγνήτης τους εχθρούς σε κάθε μάχη, καθώς όλοι επιζητούσαν να σκοτώσουν τον κάτοχο για να πάρουν ως λάφυρα.
Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι οι Κρητικοί τεχνίτες των ασημένιων γιαταγανιών οδήγησαν τη μεταλλοπλαστική τέχνη του «repousse» στο αποκορύφωμά της! Τα σχέδια είναι φτιαγμένα με τέτοια πλαστικότητα και τεχνική αρτιότητα που νομίζει κανείς ότι είναι τρισδιάστατα. Οι τότε Κρήτες τεχνίτες χρησιμοποιούσαν κάποιαν ιδιαίτερη τεχνκική χαμένη σήμερα. Αρκετά γιαταγάνια κρητικής κατασκευής τέτοιου υψηλού τεχνικού επιπέδου και αισθητικής εμφανίζονται στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα και αποτελούν ξεψωριστή σχολή ζηλευτής τέχνης.
10. Οι άλλου είδους σπάθες της επανάστασης
Κατά την επανάσταση του 1821 τα σπαθιά χρησιμοπούνταν συχνά στις μάχες. Τα [υροβόλα ήταν ακόμα εμπροσθογεμή, έριχναν μία βολή και χρεαζόταν αρκετή ώρα για να ξαναγεμίσουν. Γι’ αυτό ήταν απαραίτητο το σπαθί όταν ο αντίπαλος είχε πια πλησιάσει. Επίσης, το ιππικό χρησιμοποιούσε πάντα το σπαθί γιατί μπορούσε να επιφέρει γρήγορα αλλεπάλληλα πλήγματα. Τα σπαθιά έχουν διάφορες μορφές ανάλογα με την εξειδικευμένη χρήση τους, από πεζούς, ιππείς ή ναυτικούς.
Κρήτη θα πει επανάσταση, Κρήτη θα πει τουφέκι,
γι’αυτό πάντα περήφανη και δοξασμένη στέκει.
11. Κρητικές πιστόλες
Οι κρητικές πιστόλες ξεχωρίζουν ανάμεσα στις πιστόλες της εποχής λόγω του ιδιαίτερου σχήματος και του μεγάλου μήκους. Οι πιστόλες ήταν απαραίτητες στην αμρατωσιά του πολεμιστή. Ιδανικά θα είχε δύο περασμένες στο σελάχι του, εφόσον πάντα οι πιστόλες φτιάψνονταν σε ζεύγη. Συχνά, όμως είχε μόνο μία. Αντιπροσώπευεε μια δεύετερη πολύτιμη βολή όταν το τουφέκι ήταν άδειο και ο εχθρός είχε πλησιάσει, αλλά τις χρησιμοποιύσαν και στις μάχες κατά τις οποίες οι αντίπαλοι συμπλέκονταν σε κοντινές αποστάσεις. Υπήρχαν οι συνηθισμένες απλές μπρούντζινες ή «ξύλινες» και οι πανάκριβες και ζηλευτές «ασημωτές».
12. Οι διάφοροι τύποι των τουφεκιών της εποχής
Τα όλα πριν το 1870, αυτά των πρώτων επαναστάσεων ήταν λιγότερο ή περισσότερο χειροποίητα, με παράξενα σχήματα και στολισμένα όποτε υπήρχε η δυνατότητα. Ήταν η εποχή που η καταγωγή, ακόμη και το χωριό του καθενός, φαινόταν από τη φορεσιά του. Έτσι, και τα χειροποίητα όπλα της εποχής φέρουν σχεδιαστικά του τόπου στον οποίο είχαν κατασκευαστεί.
Πολλά από τα όλα που κυκλοφορούσαν στην Κρήτη ήταν φτιαγμένα στα Βαλκάνια και στην Ανατολή, δηλαδή ήταν ίδια με αυτά της επανάστασης του ΄21 στις υπόλοιπες επαναστατημένες περιοχές της χώρας.
Υπήρχαν και πολλά ευρωπαϊκά εισαγόμενα, λαθραία συνήθως, προερχόμενα από όλα τα λιμάνια που επισκέπτονταν τα κρητικά καράβια.
13. Τα κρητικά τουφέκια
Τα τουφέκια που κατασκευάζονταν στην Κρήτη ονομάζονταν «λαζαρίνες», γιατί αρχικά οι κάννες τους έφεραν την επωνυμία «LAZARINO». Όπως γίνονταν και με τα πιστόλια, οι ντόπιοι μάστορες, οι λεγόμενοι «κονταξήδες», χρησιμοποιούσαν εισαγόμενες κάννες και μηχανισμούς πυροδότησης και τους «μόνταραν» πάνω σε «κοντάκια» που τα διαμόρφωναν και τα διακοσμούσαν ώστε να έχουν το επιθυμητό για τον πελάτη αποτέλεσμα. Έκαναν και όλες τις άλλες απαραίτητες εργασίες για να ολοκληρωθεί ένα όπλο, δηλαδή χύτευαν το μπρούντζινο πέλμα και τοποθετούσαν τα δαχτυλίδια που ένωναν το ξύλο με την κάννη. Οι «λαζαρίνες» ήταν συνήθων πολύ μακριές, στο ύψος περίπου του πολεμιστή. Στη μάχη του Φαλήρου το 1827, όπου πολέμησαν πολλοί Κρητικοί μαζί με τον Καραϊσκάκη, αναφέρεται ότι τους ξεχώριζαν από απόσταση «από τα μακριά τους τουφέκια».
14. Άλλα όπλα της περιόδου της Τουρκοκρατίας που υπήρχαν στον οθωμανικό χώρο
Η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ένα πολυεθνικό κράτος. Κάθε εθνότητα είχε τη δικής της αισθητική, η οποία αντανακλάται στα όπλα που κατασκεύαζε. Επίσης, υπάρχουν επιρροές από τα όλα των εχθρών, καθώς και των γειτόνων, αλλά και από αναβίωση παλαιότερων προτύπων. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε το εμπόριο και τα λάφυρα, καταλαβαίνουμε γιατί υπάρχει αυτή η μεγάλη ποικιλία στους τύπους και στην αισθητική των όπλων. Πολλά από αυτά κυκλοφόρησαν και στην Κρήτη.
Κώστας Σχολινάκης
Τσαγκαράκης Αριστείδης
Μαυρεδάκη Θεοδώρα
Βάγια Σταυρούλα
Επιμέλεια:
Βογιατζή Χριστίνα
Ράος Τάσος
