Η λέξη «εμβόλιο» είναι, πιθανότατα, η πιο χρησιμοποιημένη λέξη το 2021. Και η σχετική συζήτηση, για την αναγκαιότητα του εμβολισμού, παρούσα στην καθημερινότητά μας. Πότε όμως ξεκίνησε να εμβολιάζεται η ανθρωπότητα; Πότε δημιουργήθηκε το πρώτο εμβόλιο; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μάς πάνε πολύ πίσω, σ’ ένα ταξίδι στην ανθρώπινη ευφυΐα και παρατηρητικότητα.
Η βουβωνική πανώλη, ο τύφος και η ευλογιά ήταν οι πιο θανατηφόρες ασθένειες στην Ευρώπη του 18ου αι.. Εναντίον της πανώλης και του τύφου δεν ήταν γνωστό κανένα φάρμακο. Αντίθετα, μερικές ανατολικές χώρες είχαν ένα είδος προληπτικής άμυνας κατά της ευλογιάς: στην Κίνα, ήδη από τον 10ο αι., έπαιρναν τις φλύκταινες της ευλογιάς από κάποιον άρρωστο, τις ξέραιναν και τις έκαναν μία σκόνη που εισέπνεε κανείς από τη μύτη. Προκαλούσαν μ’ αυτόν τον τρόπο μια ελαφριά μορφή της ασθένειας αυτής που μπορούσε να γίνει ανεκτή και έφερνε ανοσία κατά των μορφών της βαριάς ευλογιάς. Αλλά και στην οθωμανική αυτοκρατορία ήταν γνωστός ένας παρόμοιος τρόπος προφύλαξης απέναντι στην ευλογιά. Η σύζυγος του άγγλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, Μαίρη Ουώρτλυ – Μόνταγκιου, έγραφε στις φίλες της στο Λονδίνο ότι στη χώρα η ευλογιά είχε γίνει σχεδόν ακίνδυνη αφού «κεντούσαν» τους ανθρώπους με μεγάλες βελόνες που είχαν αλείψει με σκόνη από το πύο της ευλογιάς. Λίγες μέρες μετά την «ένεση» αυτή, εκδηλώνονταν τα πρώτα συμπτώματα της αρρώστιας που αντί να εξελιχθεί, υποχωρούσε εντελώς μέσα σε μία εβδομάδα αφήνοντας ανοσία. Όταν η λαίδη γύρισε στο Λονδίνο, προσπάθησε να πείσει για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου αυτής. Προσέγγισε την πριγκίπισσα της Ουαλίας, σύζυγο του μελλοντικού βασιλιά, και την έπεισε να δοκιμάσει τη μέθοδο, τόσο στην ίδια όσο και στα παιδιά της. Σε λίγο διάστημα, η μέθοδος διαδόθηκε στην Αγγλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ωστόσο, η ευλογιά εξακολουθούσε να θερίζει χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Η μέθοδος ενείχε κινδύνους αφού το πύον που εισερχόταν στον οργανισμό ήταν ακόμη πολύ μολυσματικό και, αντί της ελαφράς ανοσοποιητικής μορφής, προκαλούσε συχνά πραγματική ευλογιά.
Η αποφασιστική επανάσταση στη θεραπεία της ευλογιάς οφείλεται στον ‘Εντουαρντ Τζέννερ. Ο Τζέννερ, ένας απλός κοινοτικός γιατρός στην αγγλική επαρχία, διέθετε ακάματη δραστηριότητα και οξύτατη παρατηρητικότητα. Είχε ακούσει από τους χωρικούς θλιβερές αφηγήσεις για την ευλογιά των αγελάδων, μια αρρώστια ακίνδυνη για τον άνθρωπο, αλλά καταστροφική για τα βοοειδή. Οι χωρικοί υποστήριζαν ότι όποιος κολλούσε την αρρώστια αυτή, τη «δαμάλειο νόσο» (δαμαλίτιδα), αγγίζοντας τους μολυσμένους μαστούς των αγελάδων, δεν προσβαλλόταν από την ανθρώπινη ευλογιά. Ύστερα από προσεκτικές παρατηρήσεις πολλών ετών έφτασε στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη ευλογιά δεν προσέβαλλε ποτέ άτομα που είχαν μολυνθεί με την ευλογιά των ζώων. Αρκούσε, λοιπόν, να «μολυνθεί» ο πληθυσμός με την ευλογιά των αγελάδων ώστε να μη μολυνθεί από την ανθρώπινη ευλογιά. Δεν έμενε τώρα παρά να πειραματισθεί, να «εμβολιάσει» εθελοντές, για να επιβεβαιώσει το συμπέρασμα αυτό, εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο.
Τελικά, στις 14 Μαΐου 1796, επιχείρησε τον πρώτο εμβολισμό σ΄ έναν νεαρό, τον Τζέιμς Φίππς, με πύο παρμένο από τις φλύκταινες μιας νεαρής χωρικής που είχε μολυνθεί από την ευλογιά των αγελάδων καθώς άρμεγε. Τις πρώτες μέρες δεν παρατηρήθηκε τίποτα, ύστερα όμως από μία εβδομάδα άρχισαν να εκδηλώνονται τα συμπτώματα της αρρώστιας: ρίγη, πόνοι κάτω από τις μασχάλες και τον λαιμό, δυνατοί πονοκέφαλοι. Ο Τζέννερ φοβήθηκε ότι είχε προκαλέσει αθεράπευτο κακό, όταν η αρρώστια ξαφνικά υποχώρησε. Μετά από δύο μήνες, αφού ξεπέρασε κάθε δισταγμό, ο γιατρός εμβολίασε τον νεαρό με ανθρώπινη ευλογιά. Η θανατηφόρα αρρώστια δεν τον χτύπησε: εκτός από λίγο πυρετό και μια κάποια αδιαθεσία, δεν υπήρξαν άλλες εκδηλώσεις. Η ευλογιά είχε νικηθεί. Η μέθοδος εμβολιασμού της λαίδης είχε αντικατασταθεί από τον εμβολιασμό του Τζέννερ, που παρουσίαζε σημαντικά πλεονεκτήματα: την πρόκληση της ανοσίας όχι από ένα επικίνδυνο για τον άνθρωπο μικρόβιο, αλλά από μία αρρώστια εντελώς ακίνδυνη.
Σήμερα γνωρίζουμε, χάρη στην πρόοδο της ανοσολογίας, ότι το φαινόμενο αυτό αποδίδεται στη διασταυρωμένη ανοσία μεταξύ των δύο νόσων, δηλαδή της ευλογιάς των αγελάδων και του ανθρώπου. Ο δαμαλισμός δημιουργεί επίκτητη ανοσία (ενεργητική ανοσοποίηση) απέναντι στην ευλογιά. Τότε όμως το έργο του δεν έγινε αποδεκτό. Όταν ο Τζέννερ έστειλε την έκθεσή για το πείραμά του στην αγγλική Βασιλική Ακαδημία είδε να του επιστρέφονται τα χειρόγραφα. Με τον καιρό όμως αναγνωρίστηκε η αξία της δουλειάς του και τιμήθηκε από την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους απλούς ανθρώπους.
Η ανακάλυψη του εμβολίου κατά της ευλογιάς από τον Τζέννερ ήταν σταθμός στην εξέλιξη της ιατρικής, όχι μόνο γιατί εξαφάνισε μία θανατηφόρα ασθένεια (η ασθένεια εξαφανίστηκε από τον πλανήτη μας – το τελευταίο κρούσμα σημειώθηκε το 1977) αλλά και γιατί υπήρξε αποφασιστικός παράγοντας στη θεμελίωση της κοινωνικής ιατρικής με την εισαγωγή μιας νέας αντίληψης: της προληπτικής άμυνας εναντίον των ασθενειών.
Πηγή : «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό», Ακαδημία Αθηνών
«Τα 100 γεγονότα που άλλαξαν τον κόσμο»
