Το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας κατοικούνταν κατά την προϊστορική περίοδο από προέλληνες (Φρύγες και Θράκες) που αφομοιώθηκαν ή εκτοπίστηκαν από τους πρωτοέλληνες, οι οποίοι άρχισαν να φτάνουν στον ελληνικό χώρο την 2η χιλιετία π.Χ. Οι Παίονες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μας τον 13ο αιώνα π.Χ. Στους ιστορικούς χρόνους η ευρύτερη περιοχή μας αναφέρεται από τον Ηρόδοτο αλλά και άλλους ιστορικούς (Θουκυδίδης, Πλίνιος, Λίβιος κλπ) που περιγράφουν τις αρχαίες πόλεις Αμφίπολη, Γάζωρο, Δράβησκο και τη Σίρι(τη σημερινή πόλη των Σερρών).Η πόλη των Σερρών εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. χωρίς οι ιστορικοί να έχουν επαρκείς ενδείξεις για την ακριβή ημερομηνία της ίδρυσής της. Ο ιστορικός Ηρόδοτος την αναφέρει με το όνομα Σίρις (η Παιονική) και αποκαλεί τους κατοίκους της Σιροπαίονες.
Από πού όμως προέρχεται το όνομα της πόλης μας; Το αρχαίο όνομα της πόλεως των Σερρών «Σίρις» προέρχεται ετυμολογικά από την παιονική λέξη Σίριος, που σημαίνει ήλιος αλλά και με την ελληνική λέξη Σύριος ή Σείριος, όπως ονομάζεται ο θεός του ήλιου Απόλλωνας. Ο Ήλιος ήταν το σύμβολο της ενώσεως όλων των Στρυμονίων λαών. Η λατρεία του Ήλιου συνέβαλε πολύ στην ένωση όλων των Στρυμονίων φυλών και επίσης οι Παίονες πίστευαν ότι ο μυθικός γενάρχης της φυλής τους, ο Παίονας, καταγόταν από τους συγγενείς του Ήλιου. Ο Σύριος=Ήλιος Απόλλωνας θεωρούνταν προστάτης των παιονικών πόλεων, διότι απομάκρυνε τα κακά από αυτές και εξασφάλιζε την ηθική τάξη σ’ αυτές. Το αρχαίο όνομα Σίρις δηλώνει ότι η πόλη των Σερρών στην αρχαιότητα ήταν έδρα του φωτεινού Ήλιου Θεού, του Δία ή του Απόλλωνα. Ηλιούπολη μπορούσε να λέγεται η αρχαία Σίρις και Ηλιοπαίονες οι Σιροπαίονες οι κάτοικοί της.
Βυζαντινή εποχή - Σερβοκρατία
Η πόλη των Σερρών πολλές φορές καταστράφηκε και ξανακτίστηκε. Αναγεννήθηκε μέσα από τους καπνούς και από τη στάχτη.Ο νομός και η πόλη των Σερρών από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρξε το μήλον της έριδας μεταξύ πολλών λαών. Πολλοί επιδίωξαν να τον κατακτήσουν. Υπέστη πολλές επιδρομές και αλλεπάλληλες καταστροφές. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες φρόντιζαν να αυξήσουν τον πληθυσμό του, να τον οχυρώσουν γιατί βρίσκεται σε επίκεντρο σημείο στρατηγικής διαβάσεως. Συνδέει το Αιγαίο πέλαγος με το εσωτερικό των Βαλκανίων. Είναι σπουδαίο αναγκαστικό σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, στο Βορρά και το Νότο.
Η Σίρρα, με το νέο όνομα Σέρραι , εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. ως έδρα επισκόπου εξαρτημένη από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Μαζί με τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, την Έδεσσα, τους Φιλίππους και τη Χριστούπολη (Καβάλα) άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στα χρόνια της μεσοβυζαντινής περιόδου. Τον 6ο αιώνα ήταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της 7ης επαρχίας του Βυζαντινού κράτους. Τότε θεμελιώθηκε ο ναόςτων Αγίων Θεοδώρων, γνωστός ως παλιά Μητρόπολη, μεγάλη ορθογώνια τρίκλιτη βασιλική ελληνιστικού τύπου με πολλά παράθυρα, κολόνες και ξύλινη δίρριχτη στέγη.
Τον 7ο αιώνα η περιοχή των Σερρών, όπως και ολόκληρη η Μακεδονία, η Θράκη αλλά και η νότια Ελλάδα, υπέφερε από τις επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων. Τότε ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς κατασκεύασε οχυρωματικά έργα στο αρχαίο φρούριο και την ακρόπολη , εναντίον των Βουλγάρων και των Σέρβων. Από τον 8ο αιώνα ο ρόλος της στην ελληνική ιστορία γίνεται πρωταγωνιστικός και θεωρείται η πιο επίσημη πόλη ανάμεσα στον ποταμό Νέστο και τον ποταμό Στρυμόνα. Αναφέρεται σε αυτοκρατορικά διατάγματα ως «Κάστρο». Με την πάροδο του χρόνου η λέξη «Κάστρο» κατέληξε να σημαίνει ολόκληρη την πόλη, γι’ αυτό και οι Σερραίοι ονομάζονταν από τους κατοίκους των γύρω χωριών «Καστρινοί». Οι Βυζαντινοί συγγραφείς την αποκαλούσαν: “Μέγα και θαυμαστόν άστυ”, “ισχυράν”, “καλήν”, “πλουσίαν”, “μεγίστην”, “μητρόπολιν” κ.λ.π. Εξαιτίας της πλεονεκτικής τοποθεσίας και του πλούτου της, η πόλη γίνεται το μήλο της έριδας για τους Βούλγαρους, Σέρβους και αργότερα τους Φράγκους και τους Τούρκους, που προσπάθησαν να την αποσπάσουν από το βυζαντινό κράτος. Γι’ αυτό πολλές φορές, έπαθε μεγάλες καταστροφές από τους δυνάστες της, μετατρέποντας την σε ερείπια. Όμως, αναστηλώθηκε και πάλι, χάρις στην ευψυχία, την δραστηριότητα και το ακατάβλητο φρόνημα των κατοίκων.
Δύο φορές πέρασε από τις Σέρρες ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Κατά την πρώτη του διάβαση το 990μ.Χ. οχύρωσε τελειότερα την πόλη και από εκεί μετέβη στη Θεσσαλονίκη. Κατά το 1014 μ. Χ. ξαναπερνά από τον νομό Σερρών ως επικεφαλής του Βυζαντινού εκστρατευτικού σώματος, να προελαύνει προς το σημερινό Πετρίτσι, με σκοπό να διασχίσει την τοποθεσία Κλειδί και να εισβάλει στο εσωτερικό της Βουλγαρίας. Ο Βούλγαρος ηγεμόνας είχε προλάβει να οχυρώσει τα στενά, έτσι ώστε να εμποδίσει την παραπέρα προέλαση του βυζαντινού στρατού. Ο Βουλγαροκτόνος, όμως, με ένα ευφυές σχέδιο κατόρθωσε να βρεθεί στα νώτα των Βουλγάρων αφού πέρασε το όρος Μπέλλες (29η Ιουλίου). Τότε ο Βουλγαρικός στρατός που πραγματικά πανικοβλήθηκε, εγκατέλειψε τις θέσεις του και τράπηκε σε φυγή, ενώ ο Βυζαντινός στρατός τον καταδίωκε. Ο Τσάρος Σαμουήλ κατάφερε να διαφύγει καλπάζοντας με το άλογο του προς τη Στρώμνιτσα. Αιχμαλώτισε 15.000 αξιωματικούς και στρατιώτες και ανάγκασε τελικά τους Βούλγαρους φρούραρχους να παραδώσουν τα κλειδιά των φρουρίων τους.
Το 1204 μ.Χ. οι Σέρρες δέχτηκαν αμαχητί τον Φράγκο βασιλιά Βονιφάτιο τον Μομφερατικό. Δυο χρόνια αργότερα, η πόλη καταλήφθηκε από τους Βούλγαρους του Ιωαννίτση που τη λεηλάτησαν και γκρέμισαν τα τείχη της. Παραμένοντας υπό την κυριαρχία των Βούλγαρων μέχρι το 1208 μ.Χ., η πόλη ξαναπέρασε στη Φράγκικη κατοχή. Έτσι η πόλη των Σερρών δέχτηκε για δεύτερη φορά τη φρουρά των Λατίνων ιπποτών.
Το 1221 μ. Χ. ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Κομνηνός έγινε κύριος της Θεσσαλονίκης, η οποία βρισκόταν υπό Φράγκικη κατοχή, και ξεκινώντας από εκεί κατέλαβε όλη τη χώρα μέχρι την Αδριανούπολη και τη Χριστούπολη. Μετά τη Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες πέρασαν στην εξουσία του Θεόδωρου Κομνηνού. Ωστόσο, μετά την κατάλυση του Λατινικού βασιλείου της Θεσσαλονίκης, οι Φράγκοι της Κωνσταντινούπολης επιχείρησαν το 1224 μ. Χ. εκστρατεία κατά των Σερρών, αλλά καταδιώχθηκαν απ’ αυτόν μέχρι την Κωνσταντινούπολη.
Τα επόμενα χρόνια ο νομός Σερρών έγινε θέατρο αγώνων μεταξύ Βυζαντινών, Βουλγάρων και Σέρβων. Από το 1282 μ.Χ. οι Σέρρες διετέλεσαν υπό την εξουσία των Παλαιολόγων, επί της εποχής των οποίων γνώρισαν τη μεγαλύτερη δόξα. Ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο πρεσβύτερος και ο εγγονός του έδειξαν πραγματικό πατρικό ενδιαφέρον για τις Σέρρες. Το 1341 μ. Χ. ο Ανδρόνικος ξανάχτισε τα τείχη της πόλης των Σερρών, τα οποία είχαν καταστραφεί από τις επανειλημμένες επιδρομές των Βουλγάρων.
Ο Πύργος της Ακρόπολης που στέκει επιβλητικά αιώνες τώρα στο λόφο του Κουλά, αποτελεί χαρακτηριστικό μνημείο των Σερρών με την επιγραφή «Πύργος Ανδρόνικου Βασιλέως ον έκτισεν Ορέστης». Τη δυναστεία των Παλαιολόγων, που διήρκησε σχεδόν 200 χρόνια, απείλησε ο Ιωάννης ΣΤ” Καντακουζηνός, μεγάλος γαιοκτήμονας των Σερρών, έφορος της Μονής Τιμίου Προδρόμου και διεκδικητής του θρόνου. Οι Σέρρες, όπως και η Θεσσαλονίκη τάχθηκαν με το μέρος των Παλαιολόγων.
Το 1345 μ. Χ. ο Βασιλιάς της Σερβίας Στέφανος Δουσάν εκμεταλλευόμενος τις έριδες μεταξύ Κατακουζηνών και Παλαιολόγων κυρίευσε την πόλη των Σερρών μετά από μακρά πολιορκία και παρέμεινε σ’ αυτή μέχρι το 1371. Το Σερβικό κρατίδιο των Σερρών διαλύθηκε μετά την ήττα των Σέρβων από τους Τούρκους και η πόλη περιήλθε στο βασιλιά της Θεσσαλονίκης Μανουήλ Β’, αλλά δεν παρέμεινε σε ελληνικά χέρια για πολύ καιρό. Παραδόθηκε στους Τούρκους το 1373 μ. Χ., 80 χρόνια πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Φαίνεται πως ξαναπέρασε για λίγο στον Μανουήλ, για να περιέλθει οριστικά στους Τούρκους το 1383 μ. Χ. μετά από οκτάμηνη πολιορκία και να μείνει σκλαβωμένη για 530 χρόνια.
ΒΑΛΙΩΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Γ3
