Η προέλευση του Καρναβαλιού στην Ελλάδα

Η λέξη Καρναβάλι προέρχεται από την φράση “carnern levare”, η οποία σημαίνει απομακρύνω – εξαφανίζω το κρέας και ταυτίζεται νοηματικά με τις δικές μας Απόκριες (από + κρέω = απέχω από το κρέας), ενώ το ίδιο το έθιμο του Καρναβαλιού, συμπέφτει χρονικά με αυτές.

Σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, οι απόκριες αποτελούν μία περίοδο εκτόνωσης για τους πιστούς, πριν την νηστεία της Σαρακοστής. Τις Απόκριες συνοδεύουν συχνά το γλέντι, η ψυχαγωγία και οι μεταμφιέσεις, που αποτελούν το έθιμο του καρναβαλιού και έχουν τις ρίζες τους σε αρχαίες ελληνικές Διονυσιακές και ρωμαϊκές Κρόνιες γιορτές, ή ακόμα αρχαιότερες τελετές εορτασμού της έναρξης του νέου χρόνου και της αναγέννησης της φύσης.

Κατά την διάρκεια των γιορτών αυτών, στην αρχαία Αθήνα, γινόταν παρέλαση άρματος που ξεκινούσε από την θάλασσα και συμβόλιζε τον ερχομό της Άνοιξης…

Οι επιβαίνοντες στο άρμα περιφέρονταν στους δρόμους χυδαιολογώντας έναντι στο πλήθος (εξ’ ου και η έκφραση: “Άκουσε τα εξ αμάξης”), ενώ το άρμα ακολουθούσαν χορευτές και τραγουδιστές μεταμφιεσμένοι με προσωπίδες, που τραγουδούσαν σατυρικά τραγούδια.

Περνώντας από γενιά σε γενιά, από πολιτισμό σε πολιτισμό, οι εορτασμοί αυτοί διαμορφώθηκαν, φέρνοντας μέχρι σήμερα το έθιμο του Καρναβαλιού στην αρχή της άνοιξης, όπου παρελαύνουν άρματα με κύριο αυτό του Βασιλιά Καρνάβαλου, ο οποίος θα καεί την τελευταία Κυριακή των Απόκρεων, για να σηματοδοτήσει την λήξη του Καρναβαλιού. Επίσης κατά κάποια αντιστοιχία με τους χορευτές που συνόδευαν το αρχαίο έθιμο, παλιότερα, παρέες μεταμφιεσμένων κυκλοφορούσαν στους δρόμους και γύριζαν τα βράδια στις γειτονιές, τραγουδώντας υβριστικά και πρόστυχα τραγούδια.

Ακόμα, παλιότερα, το καρναβάλι γιορταζόταν σε όλη την Ελλάδα με γλέντι, μασκαρέματα, χορούς και τα περίφημα πειράγματα, εκτός οργανωμένων εκδηλώσεων, ως γιορτή της κοινότητας. Το καρναβάλι όμως, έχασε τον αυθόρμητο τύπο του και αντικαταστάθηκε σταδιακά από τυποποιημένες εορταστικές εκδηλώσεις, οργανωμένες από τοπικές κοινωνίες, όπως το δικό μας Καρναβάλι της Πάτρας, συνοδευόμενες από αποκριάτικες στολές και άρματα.

Σύγχρονη εκδοχή

Στις μέρες μας, υπάρχουν πολλά έθιμα, με αποτέλεσμα το καρναβάλι να αποτελεί πόλο έλξης για μικρούς και μεγάλους. Κάποια από αυτά είναι:

1. Τσικνοπέμπτη (7 Μαρτίου)

Η Τσικνοπέμπτη είναι γιορτή της ορθόδοξης παράδοσης στην οποία καταναλώνονται μεγάλες ποσότητες κρέατος. Λαμβάνει χώρα την Πέμπτη, επειδή οι ημέρες Τετάρτη και Παρασκευή είναι «νήστιμοι ημέραι». Κάθε πόλη την Ελλάδας πραγματοποιεί διαφορετική τελετή έναρξης της τσικνοπέμπτης, όμως σε όλη την χώρα κυριαρχεί η υπερκατανάλωση του κρέατος. Την επόμενη Δευτέρα λαμβάνει χώρα η καθαρά Δευτέρα που αποτελεί την μέρα έναρξης της νηστείας.

2. Η καύση του βασιλιά Καρνάβαλου (17 Μαρτίου)

Το κάψιμο του καρνάβαλου πραγματοποιείται την Κυριακή της Τυρινής, το τελευταίο βράδυ της Αποκριάς. Ο λόγος της καύσης του βασιλιά Καρνάβαλου είναι ο εξορκισμός των «δαιμόνων» του εσωτερικού μας κόσμο. Αποσκοπούμε, δηλαδή, καίγοντας την κυρίαρχη φιγούρα του Καρναβαλιού, να διώξουμε τα κακά πνεύματα μέσα μας, τα πάθη, τη ζήλεια, το μίσος και τη μοχθηρία μεταξύ μας και να μεταβούμε «καθαροί» στην περίοδο της Άνοιξης. Πηδώντας, λοιπόν, πάνω από τη φωτιά, μεταβαίνουμε από τον χειμώνα στην ανοιξιάτικη εποχή, με χαρά, αισιοδοξία και καλή διάθεση, ενώ η φωτιά «καίει» και «αφανίζει» τα αρνητικά μας συναισθήματα, με σκοπό αυτή μας την «κάθαρση».

3. Η Καθαρά Δευτέρα (18 Μαρτίου)

Η Καθαρά Δευτέρα είναι κινητή γιορτή, η οποία εξαρτάται από την ημερομηνία του Πάσχα. Μέσα από αυτή την μέρα ξεκινάει η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημαίνει το τέλος των Αποκριών. Ένα έθιμο είναι ο σχεδιασμός της κυρά Σαρακοστής, όπου είναι μια κυρία όπου έχει μέσα στη ποδιά της μόνο νηστίσιμα φαγητά και 7 πόδια. Με τα 7 πόδια χαρακτηρίζονται οι 7 εβδομάδες νηστείας.

Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονται» πνευματικά και σωματικά. Η νηστεία διαρκεί 40 μέρες. Η εορτή της Καθαράς Δευτέρας, κάθε χρόνο, συνοδεύεται από το πέταγμα των χαρταετών, οι οποίοι κατασκευάστηκαν, για πρώτη φορά, στην Κίνα και τη Μαλαισία το 200 π.Χ. Κατά τις γεωγραφικές ανακαλύψεις, γύρω στο 1400 μ.Χ. οι Ευρωπαίοι εξερευνητές μετέφεραν το έθιμο στην Ευρώπη. Για την Αρχαία Κίνα, οι χαρταετοί συνιστούσαν επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό, ενώ, σύμφωνα με τη χριστιανική θρησκεία, το έθιμο αυτό συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς το Θείο, υποδηλώνοντας πως ο προορισμός του πνεύματος ενός ατόμου είναι δίπλα στον Θεό, τον δημιουργό του. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο που η αιώρησή του πραγματοποιούνται, την Καθαρά Δευτέρα, την αφετηρία της Σαρακοστής, μέρα κατά την οποία ο άνθρωπος «καθαρίζεται» σωματικά και πνευματικά, μέσω της νηστείας.

Ωστόσο, πέρα από τις θρησκευτικές διαστάσεις, ο χαρταετός έχει αποτελέσει σημαντικό εργαλείο, στο πλαίσιο μετεωρολογικών ανακαλύψεων, όπως στην ανακάλυψη του αλεξικέραυνου, από τον Βενιαμίν Φραγκλίνο. Το πέταγμα του χαρταετού σηματοδοτεί τα έθιμα πολλών χωρών. Εδώ, στην Ελλάδα, οι χαρταετοί κατασκευάζονται από μικρά παιδιά, από χαρτί, καλάμι, εφημερίδες και περισσεύματα από τις αποκριάτικες κορδέλες και η εκτόξευσή του συνιστά χαρακτηριστικό έθιμο που πραγματοποιείται τη Δευτέρα, μετά την Αποκριά, την αρχή της μέτρησης των 40 ημερών πριν το Πάσχα.

Συνταγές

Πολλα νόστιμα φαγητά σερβίρονται εκείνες τις μέρες στα οικογενειακά τραπέζια… το γαλακτομπούρεκο και η λαγάνα αποτελούν δύο από αυτά.

Γαλακτομπούρεκο

Το γαλακτομπούρεκο είναι παραδοσιακό σιροπιαστό γλυκό ταψιού, που αποτελείται κυρίως από φύλλο και κρέμα.

Υλικά
★  Για το σιρόπι

• 800 γρ.  κρυσταλλική ζάχαρη
• 450 γρ. νερό
• 1 στικ κανέλα
• φλούδα, από 1 λεμόνι
• 75 γρ. μέλι

★  Για την κρέμα

• 4 αυγά, μεσαία
• 200 γρ. κρυσταλλική ζάχαρη
• 500 γρ. κρέμα γάλακτος
• 500 γρ. γάλα πλήρες
• 1 πρέζα αλάτι
• 1 κ.γ. εκχύλισμα βανίλιας
• 170 γρ. σιμιγδάλι
• 100 γρ. βούτυρο
• 220 γρ. βούτυρο, λιωμένο για το άλειμμα των φύλλων
• 450 γρ. φύλλα κρούστας για γλυκά

Εκτέλεση
★  Για το σιρόπι

• Σε μια κατσαρόλα ρίχνουμε τη ζάχαρη, το νερό, 1 στικ κανέλας, τη φλούδα από το λεμόνι (όχι το λευκό μέρος), ανάβουμε τη φωτιά και περιμένουμε 1-2 λεπτά ίσα ίσα να διαλυθεί η ζάχαρη.
• Με το που πάρει μια βράση, κουνάμε με το κουτάλι να ελέγξουμε αν έχει διαλυθεί η ζάχαρη. Το μείγμα πρέπει να είναι διαφανές.
• Τότε ρίχνουμε το μέλι, αφαιρούμε από τη φωτιά, ανακατεύουμε ελαφρώς και αφήνουμε στην άκρη να κρυώσει το σιρόπι.

★  Για την κρέμα

• Προθερμαίνουμε τον φούρνο στους 160ο C στον αέρα.
• Στον κάδο του μίξερ, βάζουμε τα αβγά και τη μισή ζάχαρη.
• Πρέπει το μείγμα μας να αφρατέψει καλά. Χτυπάμε για 3-4 λεπτά. Στο τέλος το μείγμα που θα έχουμε θα μοιάζει με μια ελαφριά μαρέγκα.
• Σε μία κατσαρόλα προσθέτουμε την κρέμα, το γάλα και την άλλη μισή ζάχαρη, 1 πρέζα αλάτι, 1 κ.γ. σιρόπι βανίλιας και βάζουμε σε μέτρια προς δυνατή φωτιά να πάρει μία βράση.
• Με το που δούμε μπουρμπουλήθρες, ρίχνουμε το σιμιγδάλι και ανακατεύουμε με ένα σύρμα μέχρι που να πήξει καλά το μείγμα μας για 3-4 λεπτά.
• Όταν το σύρμα αφήνει σημάδια στο μείγμα τότε σημαίνει ότι έχει πήξει και είναι έτοιμο.
• Αφαιρούμε από τη φωτιά, ρίχνουμε το βούτυρο και συνεχίζουμε το ανακάτεμα με το σύρμα μέχρι να διαλυθεί τελείως το βούτυρο.
• Με μία κουτάλα ή μαρίζ, αφαιρούμε όλο το μείγμα των αβγών και το τοποθετούμε σε ένα μπολ.
• Στον ίδιο κάδο του μίξερ, τοποθετούμε το μείγμα της κατσαρόλας (την κρέμα μας) και χτυπάμε για 4-5 λεπτά για να κρυώσει καλά το μείγμα.
• Σταματάμε και ελέγχουμε. Το μείγμα μας πρέπει να είναι χλιαρό.
• Ρίχνουμε το μείγμα με τα αβγά στον κάδο του μίξερ και πολύ απαλά ομογενοποιούμε, ανακατεύοντας σιγά σιγά με μία κουτάλα. Το μείγμα είναι έτοιμο.
• Λιώνουμε το βούτυρο στα μικροκύματα ή σε μία κατσαρόλα.
• Ανοίγουμε το φύλλο μας και με το πινέλο μας βουτυρώνουμε καλά ένα ταψί 28×36 εκ., ώστε να πάει παντού το βούτυρο.
• Ρίχνουμε το 1ο φύλλο μέσα και ραντίζουμε με μπόλικο βούτυρο από πάνω, δεν το ακουμπάμε στα φύλλα. Επαναλαμβάνουμε τη ίδια διαδικασία για τα υπόλοιπα 5 φύλλα. Πιέζουμε ελαφρώς τα φύλλα μας – όχι πολύ.
• Στη συνέχεια ρίχνουμε μέσα τη γέμιση, την απλώνουμε και γυρνάμε τα φύλλα μας από μέσα. Ραντίζουμε με βούτυρο και συνεχίζουμε με τα υπόλοιπα φύλλα την ίδια διαδικασία με πριν. Δεν ξεχνάμε να ραντίζουμε με βούτυρο τα φύλλα μας.
• Τοποθετούμε το τελευταίο φύλλο προσεχτικά από πάνω, κλείνουμε τις άκρες, πιέζουμε με το πινέλο μας τις άκρες προς τα μέσα και το αλείφουμε με βούτυρο καλά. Σφραγίζουμε ουσιαστικά το γαλακτομπούρεκο.
• Χαράζουμε το γαλακτομπούρεκο σε 10-12 κομμάτια, στη συνέχεια κόβουμε ελαφρώς και ρίχνουμε μέσα όλο το βούτυρο.
• Ψήνουμε για 1-1,5 ώρα.
• Βγάζουμε το γαλακτομπούρεκο και ρίχνουμε από πάνω το κρύο σιρόπι που ετοιμάσαμε στην αρχή.
• Αφήνουμε να κρυώσει και να απορροφήσει όλο το σιροπι κα σερβίρουμε.

Λαγάνα

Είναι το ψωμί της Καθαράς Δευτέρας και αποτελεί ένα από τα παραδοσιακά και νηστίσιμα φαγητά που καταναλώνονται εκείνη την μέρα.

Υλικά

• 500 γρ. σκληρό αλεύρι
• 350 ml νερό, σε θερμοκρασία δωματίου
• 10 γρ. ξηρή μαγιά
• 1 πρέζα κρυσταλλική ζάχαρη
• 12 γρ. αλάτι
• 2 κ.σ. Ελαιόλαδο

★  Για το αλειμμα

• 2 κ.σ. νερό, σε θερμοκρασία δωματίου
• 1 κ.γ. κρυσταλλική ζάχαρη σουσάμι

Εκτέλεση

• Ρίχνουμε στον κάδο του μίξερ το νερό, τη μαγιά και τη ζάχαρη, και ανακατεύουμε με ένα σύρμα χειρός.
• Αφήνουμε στην άκρη για 15-20 λεπτά μέχρι να ενεργοποιηθεί η μαγιά.
• Ρίχνουμε μέσα το αλεύρι, το αλάτι και το λάδι, και χτυπάμε με τον γάντζο για 5-7 λεπτά. στην αρχή σε χαμηλή ταχύτητα και μετά σε δυνατή. Το αλάτι δεν το βάζουμε από την αρχή για να μην κάψει τη μαγιά μας.
• Ρίχνουμε λάδι σε ένα μπολ και στα χέρια μας αλεύρι.
• Βάζουμε το ζυμάρι στο μπολ και καλύπτουμε με διάφανη μεμβράνη.
• Αφήνουμε στην άκρη μέχρι να διπλασιαστεί η ζύμη (περίπου για 1 ½ ώρα).
• Αφαιρούμε τη ζύμη από το μπολ και με ένα ίσιο μαχαίρι κόβουμε σε 2 ίσα κομμάτια τη ζύμη.
• Απλώνουμε το κάθε κομμάτι πάνω σε μία λαδόκολλα.
• Ανοίγουμε με τη βοήθεια του πλάστη και λίγο αλευριού σε λαγάνες τόσο μεγάλες ώστε να χωράνε σε 2 ταψιά φούρνου.
• Μεταφέρουμε τις λαγάνες μας σε 2 ταψιά με λαδόκολλα ανοίγοντας τες λίγο πάνω στο ταψί για να κρατήσουν το σχήμα τους κατά το ψήσιμο.
• Ρίχνουμε σε ένα μπολ το νερό με τη ζάχαρη, και ανακατεύουμε με ένα κουτάλι για να φτιάξουμε το ζαχαρόνερο.
• Αλείφουμε με ένα πινέλο τις λαγάνες με το ζαχαρόνερο και πασπαλίζουμε με το σουσάμι.
• Περιμένουμε για 20 λεπτά να φουσκώσουν οι λαγάνες μας.
• Προθερμαίνουμε τον φούρνο στους 220°C στον αέρα.
• Πιέζουμε τις λαγάνες με το δάχτυλο μας κάνοντας τους δαχτυλιές για να πάρουν το σχήμα της λαγάνας.
• Τις πασπαλίζουμε με ελαιόλαδο και ψήνουμε για 10-15 λεπτά.