Νάξος και παράδοση

Στη Νάξο λειτουργούν ακόμη ορισμένοι επαγγελματικοί παραδοσιακοί φούρνοι που βγάζουν το φημισμένο αρθουνάτο χωριάτικο ψωμί. Οι σπιτικοί όμως φούρνοι έχουν σχεδόν στο σύνολο τους εγκαταλειφθεί και καταστραφεί. Στο Φουρνομαχαλά του Φιλοτίου δεν σώζονται πια οι φούρνοι της Τσικουριάς, της Καμιλάραινας, του Κλαοντεμέναου, της Σκαμπελομαριάς και της Καραγιώργαινας. Όμως ο δρόμος κράτησε την ονομασία Φουρνομαχαλάς διατηρώντας μνήμες του παρελθόντος. Ακόμη και σήμερα λέγεται:
Φούρνος να μην καπνίσει, μόνο της Καμιλάραινας!

Στα περισσότερα χωριά δεν είχε κάθε σπίτι το δικό του φούρνο αλλά έξι-επτά νοικοκυρές φούρνιζαν από κοινού σ” ένα φούρνο κάθε Σάββατο, δίνοντας ως αμοιβή στην ιδιοκτήτρια την κουλούρα της φουρνιαριάς. Είχαν όμως υποχρέωση να φέρνουν το γομάρι τους με τα κλαδιά και το πύρωμα. Έφερναν από το σπίτι και το σκαφίδι με το προζύμι, που ανεμίζανε αποβραδίς της Παρασκευής, και το απαραίτητο αλεύρι για το ζύμωμα. Μετά το κοσκίνισμα, το ζύμωμα  και το πλάσιμο τοποθετούσαν τη ζύμη στα κάνεστρα με τα κανεστρόπανα ή στις πινακωτές για να φουσκώσει. Πρωτοφούρνι έκανε κάθε βδομάδα κι άλλη, επειδή αυτό απαιτούσε πιο πολλά ξύλα.
Όταν τέλειωνε το πλάσιμο ή το φούρνισμα του ψωμιού, οι νοικοκυρές, μετά το απαραίτηο σταύρωμα έλεγαν διάφορες ευχές.
Οι θόλοι των περισσότερων φούρνων είναι κατασκευασμένοι με γιαστριά και ελάχιστοι με ψαρόπετρα, παρά το γεγονός ότι η ναξιώτικη ψαρόπετρα εξάγεται στο γειτονικό Κουφονήσι που δεν διαθέτει αντίστοιχα πυρίμαχα υλικά.