Να πως περίπου περιγράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης το πάθημα του Γαγάτου με το άλογο που αγόρασε στο διήγημά του «Ο Γαγάτος και τ΄άλογο»:
Τα χρήματα ούτε ο Κώστας ο Γαγάτος δεν ήξερε πως τα είχε αποχτήσει. Η μάνα του μόνο μπορεί να το ήξερε, η Μαγιάκω, που είχε πέντε προγόνια και τρία- τέσσερα δικά της παιδιά. Ο μακαρίτης ο άντρας της έλεγε ότι έβλεπε στον ύπνο το μέλλον των παιδιών της. Απόψε είδα στον ύπνο μου, αχ Μαριώ μου Μαριώ μου, πως ήρθε ο πατέρας σου και μου είπε: «Αχ Μαριώ μου μόνο πέντε παιδιά θα προκόψουν». Και ύστερα ρώτησε ποιά από τα αδέρφια μου θα προκόψουν. Η στερημένη η Φράγγισα, η θυγατέρα σου και ο αδερφός σου ο γκαβούλιακας ο Παναγής.
Η Φράγγισα ήταν η θυγατέρα η θυγατέρα της που είχε ξενιτευτεί με τον άντρα της κι άλλαξε την τοπική φορεσιά γι’ αυτό η μητέρα της την μισούσε και την έλεγε πάντα «η Φράγγισα». Όσο για τον μονάκριβο τον γιό, τον Κώστα, αυτή η ίδια βοήθησε για να βγει η προφητεία αληθινή. Η Μαγιάκω όταν ψυχομαχούσε ο πατέρας τους πήρε μια σακούλα με λίρες και την έριξε στο πηγάδι της αυλής. Όταν πέθανε ο πατέρας τους, οι άλλοι γιοί του έψαχναν να βρουν τις λίρες. Η Μαριώ είπε τότε στον Κώστα που τις είχε ρίξει. Πως τις έβγαλε τις λίρες από το πηγάδι ο Κώστας, κανείς δεν ήξερε. Μονάχα ο ίδιος το ήξερε.
Ο Κώστας ο Γαγάτος ήταν μεγάλος τοκιστής στο χωριό πότε 18 τοις εκατό, πότε 16 ή 15 και «το διάφορο κεφάλι». Τα δάνεια συνήθως ήταν 36 τοις εκατό, πάλι «το διάφορο κεφάλι». Ήταν πρόθυμος να δανείζει και να δίνει θάρρος για δουλειά. Όταν έβλεπε έναν χωρικό να έχει κτήματα του δάνειζε χρήματα και του έλεγε να μεγαλώσει τις καλλιέργειες του. Αν έβλεπε άξιο βαρκάρη του έδινε χρήματα να πάρει μια βρατσέρα, ή γαλεττί, ή κότερο. Έτσι είχε φάει τα κεφάλια πολλών χωρικών και θαλασσινών ενώ εκείνος δεν έχανε τίποτα, ούτε διαφορά, μόνο κέρδιζε. Αλλά ο Κώστας ο Γαγάτος ήταν «γερό κεφάλι». Αν δεν αποχτούσε δημοτικότητα ή αν δεν γινόταν μισητός από τον κόσμο δεν τον ένοιαζε. Το μόνο που ήθελε ήταν να μην χάνει λεφτά. Ήξερε ότι ένας τοκογλύφος όταν έχει φιλοδοξία θα έρθει η μέρα ή η ώρα που θα γίνει δήμαρχος, σύμβουλος ή ακόμα και βουλευτής. Ήξερε επίσης ότι όσο μισητός είναι κάποιος τόσο φοβερός και σημαντικός γίνεται. Αν όμως είναι ανάξιος και ελαστικός και του φάνε όλα τα λεφτά, τότε όλοι τον περιφρονούν.
Με αυτή την μέθοδο ο Κώστας ο Γαγάτος έπεισε τον Γιάννη τον Περιβολά που είχε αλογόμυλο να αγοράσει νέο. Του δάνεισε τριακόσιες δραχμές. Την πρώτη χρονιά ο Γιάννης ο Περιβολάς του πλήρωσε όλο τον τόκο, με 16 τοις εκατό, και ένα μέρος από το κεφάλαιο. Την δεύτερη χρονιά δεν μπορούσε να δώσει τίποτα από το κεφάλαιο, μόνο ήθελε να δώσει ακριβώς το τόκο του κεφαλαίου. Ο Γαγάτος του είπε «Φερ’ εσύ, και εγώ τα σβήνω κάναμε καλά». Πήρε τα δυο εικοσιπεντάρια και ο Γαγάτος του έδωσε μόνο δύο δραχμές, κρατώντας 48 για το κεφάλαιο. Τον τρίτο χρόνο ο Περιβολάς έδωσε τόκο στα «κουτουρού», γιατί δεν ήξερε «πόσα κάνει». Τον πέμπτο χρόνο και τον έκτο, έπεσε δυστυχία και η γυναίκα του Περιβολά γέννησε δίδυμα και δεν μπόρεσε να δώσει ούτε τόκο, δεν ήξερε πια πόσα χρώσταγε και πόσα είχε πληρώσει. Ο Γαγάτος του έκανε αγωγή ζητώντας του τόκους δυο χρόνων και ολόκληρο το κεφάλαιο. Στο δικαστήριο αναγνώρισε ότι πήρε τόκους για τέσσερα χρόνια. Δεν άργησε να βγει απάντηση «εκτελεστή». Την άλλη μέρα ο Αντρέας, ο δικαστικός κλητήρας μαζί με τον τρίτο πρόεδρο πήραν το άλογο του Περιβολά, έκαναν κατάσχεση και το πήρε ο Γαγάτος αλλά δεν ήθελε να το πουλήσει γιατί είχε χρήματα. Το πήρε στην δικαιοδοσία του ο γιός του Γαγάτου, ο Θοδωρής, που είχε την μάνα να τρέχει με τα ζώα σαν αγωγιάτης. Ο Θοδωρής το κοίταξε, το καμάρωσε, το χάιδευε και είπε :
Μωρέ, κελεπούρι… τεφαρίκι… βρε, πλάτσικο!
Το πότισε. Πάλι το βόσκησε. Το καμάρωνε σαν να το έστειλε ο Θεός, σαν να κατέβηκε από τον ουρανό.
Το βράδυ γύρισε νύχτα και το έκλεισε στον στάβλο. Το πρωί το ζώο βρέθηκε νεκρό. Ένας γέρος που ήταν πραχτικός κτηνίατρος του τόπου συμπέρανε «Αν δεν ήταν από αβασκαμό, θα έσκαγε από το κακό του, γιατί άλλαξε αφέντη».
Επιμέλεια κειμένου: Ζώτου Αλεξάνδρα και Τσίκα Γεωργία, μαθήτριες του Γ2 του Γυμνασίου Περάματος Ιωαννίνων
Δακτυλογράφηση κειμένου: Κωνσταντίνος Γκόγκος, μαθητής του Γ1 του Γυμνασίου Περάματος Ιωαννίνων
Η ζωγραφιά είναι της Μπατέτση Σπυριδούλας, μαθήτριας του Γ1.
