Το Κοζανίτικα γιαπράκια
Τα γιαπράκια είναι μια παράδοση της Κοζάνης που κυριαρχεί για δύο και πλέον αιώνες και η οποία διατηρείται ευλαβικά από τα νοικοκυριά όλης της πόλης. Δεν λείπουν από κανένα τραπέζι των Χριστουγέννων στη Κοζάνη. Είναι το πιο αγαπημένο, από όλα τα φαγητά, στοιχείο της ταυτότητας των κατοίκων της.
Η λέξη «γιαπράκι» προέρχεται από την τουρκική λέξη yaprak που σημαίνει «φύλλο». Μοιάζουν με τα ντολμαδάκια ή και τους λαχανοντολμάδες. Όπως αναφέρουν οι Τσικριτζή-Μόμτσιου & Φτάκα-Τσικριτζή (2006), στις μεταπολεμικές περιόδους σε κάποια σπίτια ο αριθμός των γιαπρακιών που μαγειρεύονταν ανερχόταν στα ογδόντα! Καταναλώνονταν σαν βασικό φαγητό ή σαν ορεκτικό όλο το Δωδεκαήμερο. Τα γιαπράκια συμβολίζουν το φάσκιωμα του Χριστού, έτσι όπως το λάχανο τυλίγει τον κιμά.
Τα συστατικά είναι απλά και η διαδικασία είναι εύκολη. Για τα συστατικά θα χρειαστούμε: Μισό κιλό κιμά χοιρινό και μισό κιλό μοσχάρι κατά προτίμηση χονδροκομμένο από την σπάλα ή την κοιλιά. Στα παλιότερα χρόνια η νοικοκυρά δεν έπαιρνε κιμά, αλλά κομμάτια κρέας και το ψιλόκοβε ή αλλιώς “στούμπιζε” σε μικρά κομμάτια με τσεκούρι, ένα φλ. του καφέ ρύζι γλασσέ , δύο μεγάλα κρεμμύδια γλυκά περασμένα από τον τρίφτη ή το μπλέντερ, ένα φλυτζάνι του τσαγιού ελαιόλαδο, τρία- τέσσερα ποτήρια αρμόζουμο (το νερό που γίνεται η αρμιά), ένα κουτάλι της σούπας γλυκό κόκκινο πιπέρι (και λίγο μπούκοβο, για όσους αγαπούν τα πικάντικα), ένα φλυτζάνι του καφέ σάλτσα που αραιώνουμε σε νερό (προαιρετικά), τριμμένο μαυροπίπερο με τη διάθεσή σας, 15-20 σπόρους μπαχάρι (μοσχοπίπερο), αλάτι (υπολογίζουμε ανάλογα με το πόσο αλμυρή είναι η αρμιά (λάχανο και ζωμός), νερό, όσο χρειάζεται, αφού τελειώσει το αρμόζουμο για να βράσουν τα γιαπράκια μας και το χυμό ενός λεμονιού. Τέλος, προσθέτουμε και μια κουταλιά της σούπας φυτίνη ή ελαιόλαδο.
Η διαδικασία της προετοιμασίας αποτελεί μία «τεχνική» που μετριέται στις λεπτομέρειες. Σε μια μεγάλη λεκάνη ρίχνουμε τα υλικά (εκτός από το μπαχάρι) και τα ανακατεύουμε πολύ καλά , μέχρι να γίνει ένα ομοιογενές μείγμα. Το μείγμα αυτό το αφήνουμε στην άκρη. Σε μια άλλη λεκάνη ξεχωρίζουμε τα φύλλα της αρμιάς ( του λάχανου) , φυλάγοντας μερικά χοντρά φύλλα. Στο κάτω μέρος της κατσαρόλας τοποθετούμε τσάκνα κομμάτια κλαδιών αμπελιού -ή ξυλάκια από αυτά που κάνουμε τα σουβλάκια- και ανάμεσα ρίχνουμε τα σπυριά του μοσχοπίπερου. Τα σκεπάζουμε με ένα ή δύο από τα χοντρά φύλλα του λάχανου και πάνω τους αρχίζουμε να τοποθετούμε τα γιαπράκια. Πιάνουμε ένα- ένα κάθε φύλλο με προσοχή, το τυλίγουμε και τοποθετούμε τα γιαπράκια σε γύρο σφίγγοντας τα σφιχτά. Όταν η κατσαρόλα γεμίσει λίγο πιο πάνω από την μέση, καλύπτουμε τα γιαπράκια με φύλλα λάχανου που έχουμε φυλάξει, προσθέτουμε το λαδί ή την φυτίνη κι από πάνω τοποθετούμε ένα ρηχό πιάτο για να μη μας διαλυθούν τα γιαπράκια. Τοποθετούμε σε χαμηλή φωτιά ρίχνοντας μέσα ένα ποτήρι αρμόζουμο. Μάλιστα παλαιότερα, οι γυναίκες τα αφήναν να βράσουν όλο το βράδυ της παραμονής σε χαμηλή φωτιά, έτσι ώστε να δέσουν καλυτέρα.
Η παράδοση της αρμιάς
Λάχανα στο καδί
Αξίζει να σημειωθεί ότι η αρμιά είναι λαχανά τα όποια τα αλάτιζαν και τα έβαζαν στο καδί, ένα δοχείο και έριχναν μετά το νερό από την πηγή για να γίνει πιο γευστικό. Αυτή η διαδικασία ξεκινούσε από τη γιορτή του Αγίου Φίλιππα, 14 Νοεμβρίου. Πάνω από τα λάχανα που ήταν στο δοχείο έβαζαν μια «μπιστιρά» πέτρα , για να συγκρατεί τα λάχανα και να μη φουσκώνουν. Επίσης έριχναν και ρεβίθια στο Καδί για να πάρει η αρμιά κίτρινο χρώμα. Το Καδί το βάζανε εκείνα τα χρόνια στο υπόγειο με θόλο ή σε ένα στάβλο με άλογα για να μην παγώνουν γιατί τότε έκανε βαρύ χειμώνα Η αρμιά για να φτιαχτεί και να ωριμάσει παραμένει 40 ημέρες στο Καδί, όσο κρατάει η σαρακοστή μέχρι την 24 Δεκεμβρίου, οπότε είναι και Ευλογημένη η αρμιά. Ανήμερα των Χριστουγέννων πρωί πρωί οι Κοζανίτες/ισσες πηγαίνουν στην εκκλησία για την Χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Με το σχόλασμα, περίπου στις οκτώ και καθώς η νηστεία έχει τελειώσει κατευθύνονται στα σπίτια τους βιαστικά για να δοκιμάσουν τα Γιαπράκια, κομβικό σημείο για το «τελετουργικό» τους.
Γράφει η Παναγιώτα Χατζηδάμου Β4
Μωμοέρια
Είναι ένα ψυχαγωγικό έθιμο που διαρκεί 12 μέρες, από τα Χριστούγεννα έως και τα Θεοφάνια, όπου περιλαμβάνει χορό, μουσική και θέατρο. Προέρχεται από την ορεινή Τραπεζούντα (Ματσούκα) και το συναντάμε σε οκτώ χωριά του Νομού Κοζάνης, στα Αλωνάκια, την Σκήτη, τον Τετράλοφο, τον Άγιο Δημήτριο, το Πρωτοχώρι, τα Κομνηνά, την Ασβεστόπετρα και το Καρυοχώρι. Περνάνε από κάθε σπίτι του κάθε χωριού και χορεύουνε δώδεκα χορευτές μικροί και μεγάλοι άνδρες (ο αριθμός δώδεκα συμβολίζει τους δώδεκα μήνες) έναν συγκεκριμένο χορό. Αυτό συμβαίνει στα σπίτια κυρίως Ποντίων ή απογόνων Ποντίων για να φέρουν καλή τύχη στο σπιτικό αυτό την καινούρια χρονιά.
Εντάχθηκε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO.
Τριγώνια – Λαβάσια
Λαβάσια
Την παραμονή Πρωτοχρονιάς, οι οικογένειες των Ποντίων συνηθίζουν να φτιάχνουν λαβάσια (ψωμί) καθώς και τριγώνια (πίτες). Τα τριγώνια, όπως το λέει και η λέξη, έχει τρίγωνο σχήμα που συμβολίζει τον Χριστό, την Παναγία και το Άγιο Πνεύμα.
Γράφει η Ιφιγένεια Γκοβεδάρου Γ2
Πηγές:
- Τα Κοζανίτικα γιαπράκια ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά – Της Κορίνας Χατζηπαναγιωτίδου | KOZANILIFE.GR
- Γιαπράκια Κοζανίτικα – FnB Kozani
- Η παράδοση της Αρμιάς που τοποθετείται στο καδί από την 14η Νοεμβρίου ημέρα του Αη-Φίλ’πα για τα γιαπράκια των Χριστουγέννων. Πως παρασκευάζονταν και από πού ήρθε το έθιμο. Γιάννη Κορκά (efkozani.gr)
- Η παράδοση της αρμιάς των κοζανιτών για τα γιαπράκια των Χριστουγέννων! – Πρωινός Λόγος Κοζάνη (prlogos.gr)
Ενδιαφέρον άρθρο! Μπράβο!