Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά και Φώτα όπως άλλοτε

… στη Ρόδο

 

Έθιμα – Κάλαντα

 

Τα παλαιότερα χρόνια οι άνθρωποι περίμεναν τα Χριστούγεννα πώς και πώς. Οι προετοιμασίες άρχιζαν πολλούς μήνες πριν. Έπρεπε να φροντίσουν για το φαγητό και για το ντύσιμο της οικογένειας αυτές τις μέρες που ήταν ξεχωριστές. Και τότε τίποτα δεν ήταν εύκολο. Όλα έπρεπε να τα κάνουν μόνοι τους: να θρέψουν το γουρουνάκι που θα τους έδινε το κρέας, αλλά και να φτιάξουν μόνοι τους στον αργαλειό τα υφάσματα από τα οποία θα έκαναν τα ρούχα τους. Αυτή όμως η προετοιμασία και η προσμονή έφερνε στο τέλος μεγαλύτερη χαρά στους ανθρώπους.

Στο χωριό Αφάντου τα παιδιά άρχισαν να λένε τα κάλαντα από το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, αλλά και τις τρεις μέρες που κρατούσαν οι γιορτές, δηλαδή ανήμερα, τη δεύτερη μέρα και την Τρίτη μέρα, τ’ Αϊ Στεφάνου, δεν υπήρχε γειτονιά που να μην αντηχούσε η φωνή των καλαντιστών. Τα κάλαντα τελείωναν με ευχές για το νοικοκύρη του σπιτιού αλλά και με προτροπές να φιλέψουν και να περιποιηθούν τους καλαντιστές.

 

Εδώ που καλαντίσαμε, πέτρα να μη ραγίσει

Κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει.

Να ζήσει χρόνια εκατό και να τα επεράσει

Κι από τα εκατό και κει ν’ ασπρίσει, να γεράσει!

Χρόνια πολλά να ζήσετε, πάντα ευτυχισμένοι,

Σωματικά κα ψυχικά να είσθε πλουτισμένοι!

Τους καλαντάδες πρέπει τους αυγά να τηγανίσεις

Αντάμα με το χοιρινό να τους τα καβουρδίσεις.

Τους καλαντάδες πρέπει τους αυγά να τηγαίσεις

Και κουντραπάντικο καπνό να τους ευχαριστήσεις

Είπαμε όσα ξέραμε, δεν έχουμε να πούμε

Θα έμπουμε στην παρέα σας όλοι μαζί να πιούμε

Κι ευχόμαστε το ερχόμενο να σας τα ξαναπούμε.

Στα Κοσκινού τα κάλαντα ήταν πολύ διαφορετικά από τα σημερινά. Όλο ευχές και παινέματα για τον νοικοκύρη, για τη γυναίκα του, αλλά και για τα παιδιά τους.

 

Καλή εσπέρα άρχοντες, καλές αυγές κοιμάσθε,

Καλά σας ξημερώματα, αν κάθεσθε και φκράστε.

Κι εμείς στη πόρτα σου ήρθαμε με το δικό σου θάρρος

Παρακαλώ σ΄ αφέντη μου να μην το πάρεις βάρος.

Αφέντη μου να χαίρεσαι κι αφέντη μου να ζήσεις

Τα’ Αη Ταφού τα χώματα να πας να προσκυνήσεις.

Κι εσένα αφέντη πρέπει σου καρέκλα καρυδένια

Για ν’ ακουμπάει η μέση σου η μαργαριταρένια.

Πολλά είπαμε για σένανε, ας πούμε της κυράς μας.

Εσέ κυρά μου πρέπει σε λουτρό μες στην αυλή σου

Να μπε να βγε να λούζεσαι με την υπομονή σου.

Να φέρνει η χήνα το νερό κι η πάπια το σαπούνι

Κι η πέρδικα τα ρούχα σου τα χρυσοκεντημένα,

Όπου συ τα κεντούσανε οι τρεις βασιλοπούλες.

Η μια έβαλε τον πόθο της κι άλλη το μετάξι

Κι η Τρίτη η καλύτερη τον ουρανό με τ’ άστρι.

Κυρά τη θυγατέρα σου την κρυσταλλομπρατσάτη

Για δωσ’ μας την για πάντρεψε για να χαθώ για ταύτην.

Πολλά ‘παμε της κόρης μας ας πούμε και του γιου μας.

Έχεις τον του χρυσό υιό το διπλοκανακάρη

Τον λούζεις και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπεις.

Και ο δάσκαλος τον έβαλε να πει την αλφαβήτα

Κ’ εξεφυέντον το κερί κι έκαψε τη φελλάδα

Έκαψε και τα ρούχα του τα χρυσοκεντημένα

Όπου του τα γαζώσανε οι τρεις βασιλοπούλες.

Εψέ βαΐτσα το κερί και νέβα και κατέβα

Και βάλε μόδη κάστανα και μόδη λευτοκάρια

Και βάλε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλικάρια.

Οι γιορτές όμως και τα τραγούδια δεν τελείωναν τα Χριστούγεννα. Όλοι περίμεναν πώς και πώς και την πρωτοχρονιά. Και κυρίως, βέβαια, τα μικρά παιδιά, τα οποία την πρώτη ημέρα του χρόνου επισκέπτονταν τους συγγενείς (γιαγιάδες, παππούδες, θείους, νονούς) και έπαιρναν από αυτούς χρηματικό ποσό, χρυσαφικό ή άλλο αντικείμενο ως δώρο το οποίο ονομάζονταν μπουλουστρίνα. Το έθιμο αυτό διατηρείται μέχρι και τώρα στις περισσότερες περιοχές της Δωδεκανήσου.

Μια άλλη συνήθεια της εποχής εκείνης ήταν ότι ανήμερα της Πρωτοχρονιάς όλοι, μικροί και μεγάλοι, έπρεπε να φορέσουν κάτι καινούριο για το καλό της χρονιάς.

Επίσης, παλαιότερα οι άνθρωποι πίστευαν πολύ και στις προλήψεις. Έτσι έδιναν μεγάλη σημασία στο καλό ποδαρικό την πρώτη μέρα του χρόνου. Το καλό ποδαρικό το έκαναν τα μικρά παιδιά, που ήταν άκακα και αθώα. Γι’ αυτό δεν άνοιγαν σε κανέναν άλλο την πόρτα τους το πρωί, αν δεν είχε μπει στο σπίτι πρώτα ένα παιδί. Το παιδί αυτό έμπαινε στο σπίτι πάντα με το δεξί και έριχνε μια πέτρα για το καλό.

Στο Μεσαναγρό έλεγε και τα εξής:

Καλημέρα Αϊ Βασίλη

Χίλια καλά στο σπίτι σας

Χίλια καλά στ’ αλώνι σας

Τα θηλυκά στη μάντρα σας

Κλου κλου οι πούλες σας

Και του χρόνου!!!

Αξιοσημείωτο είναι ότι εκείνα τα χρόνια τα κάλαντα στα χωριά της Ρόδου είχαν πολύ διαφορετικά λόγια από τα σημερινά. Όπως τα κάλαντα του Αγίου Βασιλείου από τ’  Απόλλωνα. Είναι κάλαντα που αναφέρονται στις τοπικές αγροτικές δουλειές και στα οποία ο Αϊ Βασίλης παρουσιάζεται ως ζευγάς, δηλαδή ως γεωργός.

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή Ιανουαρίου

Κι αρχήν που περιπάτησεν ο Κύριος στον κόσμο

Και πήεν και χαιρέτηξεν ούλους τους ζευγαράδες.

Τον πρώτον που χαιρέτηξεν ήτον τον Αϊ Βασίλη:

«Γεια σου, χαρά, κυρ Βασιλέ, καλόν ζευγάριν το ‘χεις.»

«Καλόν το ‘χω, καλόν είναι, καλόν κι ευλογημένον.

Η χάρη σου το βλόησε κι είναι ν’ ευλοημένον.

Είναι τ’ αλέτρι μου μηλιά και ο ζυγός μου δάφνη

Κι είναι ν’ το δικεντράκι μου τριανταφυλλιάς κλωνάρι».

«Πε μου να ζεις, κυρ Βασιλέ, τι σπέρνεις την ημέρα;»

«Σπέρνω σιτάρι δώδεκα, κριθάρι δεκαπέντε,

Φακή και ρόβι δεκαοκτώ και πού νωρίς στο στάβλο.

Αν πάει το αμόι δώδεκα και το καφίζι τριάντα

Και τα περικομάτσαλα πιάν’ νε εκατόν σαράντα».

Που πάνου απού τ’ ανώφλια σας αϊτός και περιστέρα,

Ανοίξετε την πόρτα σας, να πούμεν καλησπέρα.

 

Εξαιρετικά και τελείως ξεχωριστά είναι, επίσης, και τα κάλαντα που τραγουδούν στη Μονόλιθο. Είναι βιβλικά κάλαντα, δηλαδή ξεκινούν από τη δημιουργία του κόσμου από το Θεό και καταλήγουν στη βάπτιση του Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.

 

Τα κάλαντα αυτά δεν τα τραγουδούσαν μικρά παιδιά, αλλά νέοι και νέες ανύπαντρες. Ξεκινούσαν από τις 9 η ώρα το βράδυ της παραμονής των Φώτων και τραγουδώντας με τη συνοδεία λύρας ή βιολιού, γύριζαν όλα τα σπίτια του χωριού. Ώσπου να περάσουν απ’ όλα τα σπίτια τους έβρισκε 2 ή και 3 η ώρα το πρωί!

1.

 

 

2.

 

 

3.

 

 

4.

 

 

5.

 

 

6.

 

 

7.

 

 

8.

 

 

9.

 

 

10.

 

 

11.

 

 

12.

 

 

13.

 

 

14.

 

 

15.

 

 

16.

 

 

 Καλημέρα πάντες ω αδελφοί

Ακούσομε τη σήμερον εορτή.

 

Ακούσομε της σήμερον τη χαρά

Και την εορτή τη Δεσποτική.

 

Εν αρχή που έκαμεν ο Θεός

Έκαμεν τη Γη και τον Ουρανό.

 

Δεύτερον δε πάλι από αυτά

Έκαμεν τα ζώα και τα φυτά.

 

Της ημέρας έκαμε μεν το φως

Το δε σκότος έκαμεν της νυκτός.

 

Τέταρτον ε πάλι με αρμονή

Εσύναξε το ύδωρ από τη Γη.

 

Θάλασσα δε πέμπτον και ποταμούς

Το Μέγα Ιορδάνη κι άλλους πολλούς.

 

Έκτο δε τον άνθρωπον από γη

Και εις όλα αυτά εξουσιαστή.

 

Ο Αδάμ κι Εύα ημάρτησαν

Και την αμαρτία δεν άφησαν.

 

Και Θεού δεν είπαν πως έφταιξαν

Μόνο εις τον όφιν τα έριξαν.

 

Και ο όφις ήτο διάβολος

Πονηρών δαιμόνων διδάσκαλος.

 

Δια να αρπάζουσι τα ψυχάς

Τας αναμαρτήτους και καθαράς.

 

Και να σαρκωθεί από γυναικός

Ο Θεός των όλων ο πλαστουργός

 

Και να σαρκωθεί στην κοιλία της

Έκαμε το θρόνο στη μήτρα της.

 

Δια να λυτρώσει όλους ημάς

Απ’ αυτάς τας χείρας τας μιαράς.

 

Λοιπόν παρακαλώ σας χριστιανοί

Να πανηγυρίσωμεν εορτήν.17.

 

 

18.

 

 

19.

 

 

20.

 

 

21.

 

 

23.

 

 

24.

 

 

25.

 

 

26.

 

 

27.

 

 

28.

 

 

29.

 

 

30.

 

 

31.

 

 

32.

 

 

33.Να πανηγυρίσωμεν την χαρά

Και την εορτήν την δεσποτικιά.

 

Σήμερον τα άστρα φωτίζονται

Και όλα τα νερά αγιάζονται.

 

Σήμερον τα Φώτα και ο φωτισμός

Κα το Ιησού μας ο βαπτισμός.

 

Σήμερον βαπτίζεται ο Χριστός

Εις τον Ιορδάνη τον ποταμό.

 

Ιωάννη Πρόδρομε λέγω σε

Και τον βαπτισμόν μου γυρεύω σε.

 

Πώς να σε βαπτίσω, ω Ιησού,

Όπου εγεννήθην εγώ εκ σου.

 

Πώς τολμώ να βάλω την χείρα μου

Εις τον Ιησούν, το Σωτήρα μου.

 

Ιωάννη Πρόδρομε σε ζητώ

Ότι από σε θέλω βαπτιστώ.

 

Πώς τολμώ ν’ αγγίσω εις κορυφήν

Εις του Ιησού μου την κεφαλή.

 

Και ο Ιωάννης φοβήθηκε

Ιδών τον Ιησού που εγδύθηκε.

 

Και έμεινεν εις δύο ο ποταμός

Έως να τελειώσει ο βαπτισμός.

 

Και φωνή ηκούσθη εκ του Πατρός

Ούτος είν’ ο υιός μου ο αγαπητός.

 

Βλέπουν τους αγγέλους να ψάλλωσι

Και το αλληλούια να κράζωσι.

 

Και το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε

Και στην κεφαλήν του εκάθησε.

 

Δώστε των πτωχών το μνημόσυνον

Κι εις τον Ιησούν τον παν ευφρόσυνον.

 

Τότε ο Χριστός μας χαίρεται

Και εις τον παράδεισο μας δέχεται.

 

 

 

Τα Φώτα, βέβαια, όπως είναι γνωστό είναι η μέρα του αγιασμού των υδάτων. Έτσι, ανήμερα των Φώτων οι χωρικοί με το αγιασμένο νερό έραιναν το στάβλο τους, τη γη τους, τα δέντρα και τα πηγάδια τους.

 

Στην Απολακκιά είχαν ένα ακόμη ιδιαίτερο έθιμο την ημέρα των Φώτων: συνήθιζαν να αγιάζουν τα μικρά παιδιά καίγοντας λίγες τρίχες του κεφαλιού τους σε σχήμα σταυρού!!!

 

Κλείνοντας αυτό το άρθρο για τα έθιμα και τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων στο νησί της Ρόδου δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε και στα κάλαντα που έλεγαν παλαιότερα οι μαθητές των σχολείων συνοδευόμενοι από τους δασκάλους τους. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς γυρνούσαν όλα τα σπίτια και έλεγαν τα δικά τους κάλαντα ζητώντας λεφτά για την ενίσχυση των σχολείων τους. Με μικρές παραλλαγές στα λόγια συναντάμε αυτά τα κάλαντα στα περισσότερα χωριά του νησιού μας.

 

Εμείς οι νέοι, νέα γενιά

Με θάρρος και με ελπίδα

Θα πούμε την Πρωτοχρονιά

Στη λατρευτή πατρίδα.

Δώστε όλοι τον οβολό σας

Είναι μέγας ο σκοπός

Ηθικότατος εν γένει

Και εκπαιδευτικός.

Επί τω νέω έτι μας

Που μόλις ανατέλλει

Ευχόμεθα στον Ύψιστο

Υγεία να σας στέλλει.

Ζήστε ζήστε με υγεία

Πάντα μ’ εύθυμη καρδιά

Ευτυχές το νέο έτος

Μ’ αγαθά πολλά.

Χρόνια πολλά να ζήσετε

Με άκρα ευτυχία

Κι οι δάσκαλοι κι οι μαθητές

Σας εύχονται υγεία.

Ζήστε ζήστε με υγεία

Και μ’ εύθυμη καρδιά

Ευτυχές το νέο έτος

Μ’  αγαθά πολλά.

                                                                                                          Η συντακτική ομάδα