Όστρακα
Η γραφή των αρχαίων Ελλήνων ήταν κεφαλαιογράμματη, πράγμα που βλέπουμε σε επιγραφές, σε αγγεία ή σε θραύσματα αγγείων (όστρακα).
Οι πρώτες γραφές άρχιζαν από δεξιά προς τα αριστερά! Αργότερα άρχισαν να γράφουν μια γραμμή από τα δεξιά προς τα αριστερά και μια γραμμή προς τα δεξιά (βουστροφηδόν) . Οι Έλληνες έγραφαν και σε μικρά κομμάτια πηλού που τα ονόμαζαν όστρακα. Σ’ αυτά έγραφαν τα ονόματα ανθρώπων που τους θεωρούσαν επικίνδυνους για τη δημοκρατία κι έπρεπε να τους διώξουν (οστρακισμός).
Φορητές πινακίδες γραφής
Μεγάλη διάδοση είχαν επίσης από τον καιρό της αρχαίας Αθήνας και ξύλινες πτυσσόμενες πινακίδες επικαλυμμένες με κερί. Σε αυτές μπορούσαν να γράφουν και να σβήνουν με σχετική ευκολία χρησιμοποιώντας συνήθως κάποιο μικρό στύλο ή γραφίδα που κατασκευαζόταν από σίδερο, κόκαλο, χαλκό ή μπρούντζο, στενό και πλακέ στο ένα άκρο και επίπεδο στο άλλο, ώστε να μπορεί να διορθώνει σχετικά εύκολα στο εύπλαστο κερί. Οι ξύλινες πλάκες με επίστρωση κεριού (μάλθη) ονομάζονταν πίνακες, πινάκια, πινακίδια, γραμματεία, ή γραμματείδια και κατασκευάζονταν συνήθως από ξύλο οξιάς ή πεύκου. Συνήθως το σημειωματάριο αυτού του τύπου αποτελούνταν από δύο κερωμένες ξύλινες επιφάνειες που έκλειναν αντικριστά, σαν σημερινό βιβλίο, προφυλάσσοντας με αποστάτες τις σημειώσεις στις κερωμένες επιφάνειες. Κάτι σαν πρόγονος του laptop δηλαδή!
Οι αρχαίοι Έλληνες για σύντομα κείμενα χρησιμοποιούσαν και το ξύλο, που το έκοβαν σε μικρά κομμάτια που ασπρίζονταν, με ασβέστη ή γύψο και γι’ αυτόν το λόγο τα ονόμαζαν λευκώματα. Αυτά τα συνέδεαν μεταξύ τους και ανάλογα με τον αριθμό τους τα ονόμαζαν: πυξία ή πτυχία, δίπτυχα, τρίπτυχα ή πολύπτυχα.
Πάπυρος
Καταπληκτική για την εποχή της επινόηση ήταν το χαρτί από πάπυρο. Ο πάπυρος χρησιμοποιήθηκε στην Αίγυπτο από τα πανάρχαια χρόνια, καθώς το φυτό είναι αυτοφυές εκεί. Αν αναλογιστούμε την ευπάθεια ενός κατεργασμένου στο χέρι υλικού, είναι εκπληκτικό ότι βρέθηκαν πάπυροι αρχαιότεροι του 1500 π.Χ.
Το ιδιαίτερα ξηρό περιβάλλον εμπόδισε την καταστροφή τους από υγρασία. Οι Αιγύπτιοι μάζευαν την ψίχα του φυτού πάπυρος, χώριζαν και άπλωναν τις ίνες και τις τοποθετούσαν τη μία πάνω στην άλλη και στη συνέχεια τις πίεζαν για να κολλήσουν μεταξύ τους με την κόλλα που είχε το ίδιο το φυτό. Μετά στέγνωναν και λείαναν με ελαφρόπετρα η κόκαλο τα φύλλα του παπύρου που είχαν δημιουργηθεί.
Έτσι κατασκεύαζαν βιβλία από πάπυρο τα λεγόμενα ειλητάρια. Για να έχουν μεγάλα φύλλα, κολλούσαν τα μικρότερα μεταξύ τους με αλεύρι και τα ονόμαζαν (ειλητά).Κατόπιν έγραφαν ή ζωγράφιζαν επάνω σε αυτά τα φύλλα του παπύρου. Λόγω όμως του μη ανθεκτικού υλικού κυριαρχούσε το γραμμικό σχέδιο και το νερόχρωμα δεν μπορούσε να δεχθεί αλλεπάλληλες στρώσεις χρώματος. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούσαν τα κυλινδρικά χειρόγραφα βιβλία.
Με μία διαδικασία άγνωστη σε μας κατάφερναν και έφτιαχναν χαρτί σχεδόν στο ίδιο πάχος με τα σημερινά, αλλά με πολύ καλύτερη αντοχή. Η ποιότητά του θυμίζει λευκή μουσελίνα και η αντοχή του περγαμηνή από μοσχάρι.
Η κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες έκανε μετά τον 7ο αιώνα πολύ δύσκολη για τους ευρωπαίους την προμήθεια παπύρων κι έτσι άρχισαν να φτιάχνουν τις δικές τους περγαμηνές, μέχρι την έλευση της εφεύρεσης του χαρτιού από την Κίνα στην Ευρώπη.
Μια παρόμοια τεχνική με την κατασκευή του παπύρου έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα στον τρόπο που φτιάχνεται στην Ιαπωνία μέχρι σήμερα χειροποίητο χαρτί με τον παραδοσιακό τους τρόπο.
Περγαμηνές
Ο νέος τύπος βιβλίου από περγαμηνή επινοήθηκε στην αρχαία Πέργαμο, μια πόλη στα βορειοδυτικά της Μικράς Ασίας απέναντι από το νησί Λέσβος.
Η περγαμηνή κατασκευαζόταν από δέρμα νεαρού προβάτου, μοσχαριού ή κατσικιού. Το δέρμα αυτό το μούσκευαν σε ασβεστόνερο, το έπλεναν, το καθάριζαν πολύ καλά, το πασπάλιζαν με γύψο για να απορροφηθεί το λίπος και το άλειφαν με καρπούς χουρμάδων για να μαλακώσει.
Κατόπιν το τέντωναν και το έτριβαν με ελαφρόπετρα για να γίνει λείο. Το φυσικό χρώμα της περγαμηνής είναι υπόλευκο ή κιτρινωπό. Τα πολυτελή όμως χειρόγραφα βάφονταν με πορφυρό χρώμα.
Κατόπιν έραβαν τα φύλλα μεταξύ τους και τα ένωναν, όπως ένα κανονικό σημερινό βιβλίο. Αυτά τα ενωμένα φύλλα τα ονόμαζαν τετράδια, επειδή τα δίπλωναν στα τέσσερα. Έβαζαν δε και εξώφυλλο από ξύλινες πινακίδες ντυμένες με δέρμα. Αυτή ήταν η στάχωση. Τα χειρόγραφα αυτά βιβλία τα ονόμαζαν Κώδικες.
Η περγαμηνή είναι σχεδόν ημιδιαφανής, εξαιρετικής αντοχής και η δημιουργία της αρκετά δύσκολη, καθώς πρέπει να λειανθεί με το χέρι και να τεντωθεί κατάλληλα. Μερικές περγαμηνές είναι τόσο καλά κατασκευασμένες που αντέξανε πολλά σβησίματα και ξανά-γραψίματα στο πέρασμα των αιώνων από μοναχούς και λόγιους που καθώς δεν είχανε …γόμες ή Undo στο Word, ουσιαστικά ξύνανε με λεπίδα την κατά την γνώμη τους άχρηστου περιεχομένου περγαμηνή για να αποκτήσουν γραφική ύλη…
Λόγω του υψηλού κόστους της περγαμηνής ολόκληρα κείμενα σβήνονταν, για να χρησιμοποιηθεί και πάλι σαν γραφική ύλη η περγαμηνή, αυτά τα έγραφα έγιναν γνωστά σαν παλίμψηστα.
Η περγαμηνή ήταν καλύτερη από τον πάπυρο για δύο λόγους. Πρώτα απ’ όλα γιατί μπορούσε να γράψει κανείς και από τις δυο της πλευρές και δεύτερον, επειδή είχε το πλεονέκτημα να διπλώνεται. Με αυτό το υλικό έγιναν τα πρώτα τετράγωνα ή ορθογώνια βιβλία, που ήταν ελαφριά και εύχρηστα. Υπήρχε όμως κι ένα πολύ σημαντικό μειονέκτημα. Για να δημιουργηθεί ένα τέτοιο βιβλίο, έπρεπε να σφάζονται πάρα πολλά μικρά ζώα.
