γράφουν οι μαθητές/-τριες: Παπαδόπουλος Ιωάννης, Σακισλίδης Θεόδωρος, Χατζηλίδης Γιώργος, Ψάρρας Μιχαήλ, Παντελίδου Ιφιγένεια
“Οι γάτες τ΄Άη – Νικόλα”
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: Η Κύπρος κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους αποτελούσε ξεχωριστή επαρχία (provincia) που ανήκε στη Διοίκηση της Ανατολής με έδρα την Αντιόχεια και περιλαμβανόταν στη μεγάλη Επαρχότητα της Ανατολής. Καθώς η Κύπρος βρισκόταν μακριά από το κέντρο της αυτοκρατορίας, γινόταν εύκολα λεία των πειρατών. Ο Μ. Κωνσταντίνος ενδιαφέρθηκε να εξασφαλίσει το νησί από τις πειρατικές επιδρομές . Στην προσπάθειά του να δημιουργήσει μια σταθερή διοίκηση, έστειλε ως διοικητή τον Καλόκαιρο, ο οποίος το 333 μ.Χ. αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητος ηγεμόνας.
Με τον Καλόκαιρο συνδέεται μία κυπριακή παράδοση που συσχετίζει την παρουσία του στο νησί με τις γάτες του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου, κοντά στη Λεμεσό. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση στις αρχές του 4ου αιώνα η Κύπρος πέρασε μια περίοδο μεγάλης ανομβρίας και οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν. Τότε επισκέφτηκε το νησί η Αγία Ελένη και , σύμφωνα με τον Stephen Lusignan, όταν έφυγε η Αγία, η διοίκηση του νησιού αναδιοργανώθηκε από τον Μ. Κωνσταντίνο και έφτασε στο νησί ο δούκας Καλόκαιρος. Με τις οδηγίες των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ο Καλόκαιρος έχτισε τη Μονή του Αγίου Νικόλα, όπου μετέφερε εκατοντάδες γάτες , προκειμένου να εξολοθρεφτούν τα δηλητηριώδη φίδια που είχαν μαζευτεί ειδικότερα στο νοτιότερο τμήμα του νησιού, για να γίνει και πάλι δυνατή η καλλιέργεια της περιοχής. Οι μοναχοί , του τάγματος του Αγίου Βασιλείου, του μοναστηριού ανέλαβαν να θρέφουν τις γάτες αυτές, για να έχουν τη δύναμη να πολεμούν τα φαρμακερά φίδια. Σύμφωνα με τον Καρούζη όταν οι γάτες άκουγαν το σήμαντρο να ηχεί, διέκοπταν το κυνήγι των φιδιών και μαζεύονταν στον περίβολο της εκκλησίας όπου υπήρχαν ξύλινες σκάφες με φαγητό.
Το μοναστήρι ξεκίνησε ως ανδρικό και καταστράφηκε το 1570, όταν οι Οθωμανοί εισέβαλαν στο νησί. Σύμφωνα με τις πηγές, κάηκε και λεηλατήθηκε ενώ όσοι μοναχοί δεν γλύτωσαν, σφαγιάσθηκαν από τους Τούρκους. Το μοναστήρι εγκαταλείφθηκε και παρά τις προσπάθειες ανακαίνισης δεν επαναλειτούργησε με επαρκή αριθμό μοναχών. Μετά το 1960, ξεκίνησαν ξανά διαδικασίες αναβίωσης, ενώ από το 1974, τη φροντίδα του ανέλαβε ο μοναχός Βαρνάβας από την κατεχόμενη μονή Αποστόλου Βαρνάβα. Όμως, πέθανε πριν ολοκληρωθούν οι διαδικασίες. Το έργο ανέλαβαν εκ νέου δύο μοναχές το 1983. Μάλιστα όταν το βρήκαν εγκαταλειμένο και γεμάτο ερπετά, αποφάσισαν να κάνουν ό,τι και η Αγία Ελένη. Να φροντίσουν 100 γάτους, οι οποίοι θα εξαφάνιζαν τα φίδια. Η περιοχή είναι τόσο συνδεδεμένη με την παρουσία των γάτων, που το Ακρωτήρι είναι γνωστό και ως Κάβο Γάτο ή Ακρωτήρι των Γάτων.
Αυτό τον θρύλο επέλεξε ο Γ.Σεφέρης για να μιλήσει για την Κύπρο.
ΟΙ ΓΑΤΕΣ Τ’ ΑΪ – ΝΙΚΟΛΑ
Τὸν δ᾿ ἄνευ λύρας ὅμως ὑμνωδεῖ
θρῆνον Ἐρινύος
αὐτοδίδακτος ἔσωθεν θυμός,
οὐ τὸ πᾶν ἔχων ἐλπίδος
φίλον θράσος.
ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ, 990 επ.
«Φαίνεται ο Κάβο – Γάτα…», μου είπε ο καπετάνιος
δείχνοντας ένα χαμηλό γιαλό μέσα στο πούσι
τ’ άδειο ακρογιάλι ανήμερα Χριστούγεννα,
«…και κατά τον Πουνέντε αλάργα το κύμα γέννησε την Αφροδίτη•
λένε τον τόπο Πέτρα του Ρωμιού.
Τρία καρτίνια αριστερά!»
Είχε τα μάτια της Σαλώμης η γάτα που έχασα
τον άλλο χρόνο
κι ο Ραμαζάν πως κοίταζε κατάματα το θάνατο,
μέρες ολόκληρες μέσα στο χιόνι της Ανατολής
στον παγωμένο ήλιο
κατάματα μέρες ολόκληρες ο μικρός εφέστιος θεός.
Μη σταθείς ταξιδιώτη.
«Τρία καρτίνια αριστερά» μουρμούρισε ο τιμονιέρης.
…ίσως ο φίλος μου τώρα να κοντοστέκονταν,
ξέμπαρκος τώρα
κλειστός σ’ ένα μικρό σπίτι με εικόνες
γυρεύοντας παράθυρα πίσω απ’ τα κάδρα.
Χτύπησε η καμπάνα του καραβιού
σαν τη μονέδα πολιτείας που χάθηκε
κι ήρθε να ζωντανέψει πέφτοντας
αλλοτινές ελεημοσύνες.
«Παράξενο», ξανάειπε ο καπετάνιος.
«Τούτη η καμπάνα -μέρα που είναιμου θύμισε την άλλη εκείνη, τη μοναστηρίσια.
Διηγότανε την ιστορία ένας καλόγερος
ένας μισότρελος, ένας ονειροπόλος.
Τον καιρό της μεγάλης στέγνιας,
-σαράντα χρόνια αναβροχιάρημάχτηκε όλο το νησί•
πέθαινε ο κόσμος και γενιούνταν φίδια.
Μιλιούνια φίδια τούτο τ’ ακρωτήρι,
χοντρά σαν το ποδάρι ανθρώπου
και φαρμακερά.
Το μοναστήρι τ’ Άϊ – Νικόλα το είχαν τότε
Αγιοβασιλείτες καλογέροι
κι ούτε μπορούσαν να δουλέψουν τα χωράφια
κι ούτε να βγάλουν τα κοπάδια στη βοσκή•
τους έσωσαν οι γάτες που αναθρέφαν.
Την κάθε αυγή χτυπούσε μια καμπάνα
και ξεκινούσαν τσούρμο για τη μάχη.
Όλη μέρα χτυπιούνταν ως την ώρα
που σήμαιναν το βραδινό ταγίνι.
Απόδειπνα πάλι η καμπάνα
και βγαίναν για τον πόλεμο της νύχτας.
Ήτανε θαύμα να τις βλέπεις, λένε,
άλλη κουτσή, κι άλλη στραβή, την άλλη
χωρίς μύτη, χωρίς αυτί, προβιά κουρέλι.
Έτσι με τέσσερεις καμπάνες την ημέρα
πέρασαν μήνες, χρόνια, καιροί κι άλλοι καιροί.
Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες
ξολόθρεψαν τα φίδια μα στο τέλος
χαθήκανε• δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι.
Ωσάν καράβι καταποντισμένο
τίποτε δεν αφήσαν στον αφρό
μήτε νιαούρισμα, μήτε καμπάνα.
Γραμμή!
Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες
παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα
το αίμα το φαρμακερό των ερπετών.
Αιώνες φαρμάκι• γενιές φαρμάκι».
«Γραμμή!» αντιλάλησε αδιάφορος ο τιμονιέρης.
O Σεφέρης έρχεται για πρώτη φορά στην Κύπρο στις 6/11/1953. Ο Κύπρος Χρυσάνθης με το ψευδώνυμο Κ. Ληδραίος μέλος του Ε.Π.Ο.Κ. θα παρουσιάσει τον ποιητή σε άρθρο του στην Κυπριακή στις 11/11/1953. Στις 8/12/1953, μία μέρα πριν φύγει ο Σεφέρης. θα γράψει στο προσωπικό λεύκωμα της κας Χρυσάνθη : « Στην Κύπρο κάθε πέτρα λέει ένα παραμύθι». Τον Ιανουάριο του 1954 δημοσιεύεται στο περιοδικό Κυπριακά Γράμματα (έτος ΙΘ΄, αιθμ. 223, σς. 37-39) συνέντευξη του Γ. Σεφέρη στον Κύπρο Χρυσάνθη. Πρόκειται για την πρώτη συνέντευξη που έδωσε ο Γ. Σεφέρης στη ζωή του, 10 χρόνια πριν το Νόμπελ. Σε αυτήν δήλωνε ότι έμεινε εντυπωσιασμένος από την πνευματική κίνηση της Κύπρου , ενώ κατά την περιήγησή του στο νησί διαπίστωσε πόσο έντονη είναι στις ψυχές των απλών ανθρώπων η ανάγκη για έκφραση, κάτι που θυμίζει Μακρυγιάννη.
Τον Οκτώβρη του 1954 ο Γ. Σεφέρης θα επισκεφτεί για δεύτερη φορά την Κύπρο και το σπίτι του Κ. Χρυσάνθη Τον Μάρτιο του 1963 ο Κ. Χρυσάνθης θα δημοσιεύσει στο περιοδικό Πνευματική Κύπρος το πρώτο, πανελληνίως και παγκοσμίως, αφιέρωμα περιοδικού στον Γ. Σεφέρη (Μάρτης 1963, αρ. 30, σ. 210-213).
Στις 5 Φεβρουαρίου του 1969 ο Σεφέρης ολοκληρώνει το ποίημα του «Οι γάτες τ΄άη Νικόλα» που το είχε ξεκινήσει ήδη το 1952 και τον ξαναπασχόλησε το φθινόπωρο του 1968 όπως διαπιστώνεται και από την αλληλογραφία Σεφέρη-Λουΐζου.
Σε συνέντευξη που παραχώρησε ο Σεφέρης στην Anne Philippe ( Le Monde, 27 Αυγ. 1971) ο Γ.Σεφέρης ανέφερε: “ Οι γάτες του Αϊ-Νικόλα είναι ένα ποίημα που ανήκε στον κύκλο των ποιημάτων της Κύπρου, δηλαδή στον τόμο, που δημοσίευσα το ’55. Αλλά ήταν ένα ποίημα, που δεν μπόρεσα να το τελειώσω τότε, μου πήρε πολύ χρόνο να το ολοκληρώσω. Είναι πολύ παράδοξο το πως μία και μοναδική λέξη με κάνει να διστάζω στο να τελειώσω ένα ποίημα, με εμποδίζει να τελειώσω ένα ποίημα. Μερικές φορές περνούν δύο χρόνια, άλλοτε τρία. Μερικές φορές ανασύρω από τη μνήμη μου τρεις στίχους, που είχαν εντυπωθεί εκεί πριν από χρόνια. Είχαν μείνει εκεί και αναδύθηκαν εκ νέου. H ιδέα του ποιήματος Οι γάτες του Αη-Νικόλα υπήρχε λοιπόν σαν ένα ντεκόρ, μία σκηνοθεσία. Υπήρχε εκεί από την εποχή, που άρχιζα να γράφω τα ποιήματα της Κύπρου. Αλλά δεν μπορούσα να το τελειώσω. Δεν έβρισκα τη γραμμή, την καμπύλη, που θα έκλεινε το ποίημα. Το τέλος ήρθε, την καταληκτήρια ημερομηνία την έβαλα το Φεβρουάριο του 1969”.
Ο Γ. Σεφέρης αγάπησε την «αγγελόχτιστη» Κύπρο και μας άφησε παρακαταθήκη πολύτιμη τα κυπριακά του, όπως ο ίδιος τα έλεγε, ποιήματα. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει το ποίημα «Οι γάτες τ” ΄Αι-Νικόλα», όχι μόνο για την αφόρμησή του ή για την «περιπέτεια» της ολοκλήρωσής του. Μέσα από τους στίχους του ο αναγνώστης γίνεται κοινωνός των θρύλων, αλλά και της ομορφιάς και μοναδικότητας του νησιού. Συνειδητοποιεί με μοναδικό τρόπο πως, πραγματικά, «στην Κύπρο κάθε πέτρα λέει ένα παραμύθι», όπως αυτά τα παραμύθια που ανέθρεψαν γενιές Ελλήνων και κράτησαν τη γλώσσα ζωντανή κι ατόφια.
Το μοναστήρι του Άη – Νικόλα στο Ακρωτήρι των Γάτων
