Εργασία για το μάθημα της Λογοτεχνίας
της ομάδας μαθητών/τριών του Α4: Λευτέρης Σπανός, Διαμαντής Σειραγάκης, Φωτεινή Σινοπούλου, Μαρία Σδράλη
Στόχος της εργασίας μας είναι να ανιχνεύσουμε τα στερεότυπα και τις αναπαραστάσεις του ρόλου των φύλων σε αποσπάσματα από τα παρακάτω λογοτεχνικά κείμενα:
Ερωτόκριτος, του Βιτσέντζου Κορνάρου
Το τρίτο στεφάνι, του Κ. Ταχτσή
Η ανατροπή, του Ν. Θέμελη
«Το κορίτσι», της Τζαμάικα Κινκέιτ
Ερωτόκριτος, του Β. Κορνάρου
Το κείμενο αναφέρεται στην ιστορία δύο ερωτευμένων νέων, του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, που λόγω της διαφοράς της κοινωνικής τους θέσης δεν μπορούν να είναι μαζί. Το απόσπασμα αποτελείται από έναν διάλογο ανάμεσα στην Αρετούσα και στη Φροσύνη, την παραμάνα της. Η Φροσύνη συμβουλεύει την Αρετούσα να σταματήσει να διώχνει τις προξενιές, γιατί δεν πρόκειται ποτέ να παντρευτεί τον Ερωτόκριτο. Ο πατέρας παρουσιάζεται στο κείμενο να κατέχει την ανώτερη θέση στην οικογένεια. Ο πατέρας της Αρετούσας την τιμώρησε με φρικτό τρόπο, κλειδώνοντάς την στη φυλακή μέχρι να τον υπακούσει. Επίσης, η γυναίκα γνωρίζει τον σύζυγό της από προξενιό, έναν απαρχαιωμένο θεσμό στη σημερινή εποχή, που οι γυναίκες επιλέγουν μόνες τους τον σύζυγό τους.
Το τρίτο στεφάνι, του Κ. Ταχτσή
Το κείμενο αναφέρεται σε μια νεαρή κοπέλα, η οποία θέλει αρχικά να σπουδάσει, αλλά στην πορεία αλλάζει γνώμη, αποφασίζοντας να αναζητήσει έναν διαφορετικό δρόμο, μακριά από τις φιλοδοξίες της. Στο κείμενο παρουσιάζονται στερεότυπα που σχετίζονται με τις προσδοκίες της κοινωνίας και της οικογένειας για το μέλλον των νέων. Η γυναίκα παρουσιάζεται αποκλειστικά υπεύθυνη για το σπίτι και την οικογένεια. Η μητέρα θεωρεί ότι η θέση των γυναικών είναι στο σπίτι, με μοναδικό της προορισμό τον γάμο και την ανατροφή των παιδιών. Αυτή η αντίληψη εκφράζει την παραδοσιακή κοινωνία, που περιορίζει τη γυναίκα σε συγκεκριμένους κοινωνικούς ρόλους. Η μορφωμένη γυναίκα παρουσιάζεται ως απειλή για την κοινωνική τάξη. Ο πατέρας, αν και πιο προοδευτικός, αντιμετωπίζει και αυτός με επιφυλακτικότητα την επιθυμία της κόρης του να σπουδάσει. Μέσα από φράσεις όπως «αν είναι να μου γίνεις σουφραζέτα» φαίνεται ο φόβος απέναντι στις γυναίκες που διεκδικούν τη χειραφέτησή τους και αμφισβητούν τις παραδοσιακές αξίες. Τέλος, παρουσιάζεται η στερεοτυπική αντίληψη ότι η γυναίκα δεν πρέπει να αντιδρά ή να προκαλεί. Η μητέρα, έχοντας εργαστεί σκληρά στη ζωή της, καταλήγει να πιστεύει ότι η υποταγή στις κοινωνικές επιταγές είναι ο ευκολότερος δρόμος για μια γυναίκα. Γενικότερα στο κείμενο προβάλλεται η διαχρονική σύγκρουση ανάμεσα στο παραδοσιακό και το μοντέρνο, καθώς και η προσπάθεια των γυναικών να ξεπεράσουν τα όρια που τους επιβάλλει η κοινωνία.
Η Ανατροπή, του Ν. Θέμελη
Το κείμενο παρουσιάζει τη ζωή μιας νέας κοπέλας, της Ελένης, η οποία ασφυκτιά μέσα στο κλειστό περιβάλλον του σπιτιού και του χωριού της και ονειρεύεται μια άλλη, πιο ελεύθερη ζωή. Η Ελένη είναι η μεγάλη κόρη του Ευάγγελου και τον συνοδεύει σε όλες τις επαγγελματικές συναντήσεις του. Παρόλο που μεγαλώνει την κόρη του με τρόπο αντισυμβατικό, που προκαλεί το κουτσομπολιό της κλειστής κοινότητας, ο Ευάγγελος αντιστέκεται στο όνειρο της κόρης του να γίνει δασκάλα, γιατί δεν θέλει η κόρη του να δουλεύει. Η Ελένη, από την πλευρά της, θέλει να καταφέρει να αποκτήσει κάτι δικό της, χωρίς τη βοήθεια του πατέρα της, και ξέρει πως είναι στο χέρι της να πραγματοποιήσει το όνειρό της.
Το απόσπασμα του μυθιστορήματος «Η ανατροπή» εξετάζει διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής, στις οποίες ανιχνεύονται ένα πλήθος έμφυλες στερεοτυπικές αντιλήψεις. Τα έμφυλα στερεότυπα αναφέρονται στις κοινωνικές προσδοκίες που σχετίζονται με το φύλο του ατόμου και συχνά περιορίζουν την αυτονομία και τις δυνατότητές του. Αρχικά, διακρίνουμε το στερεότυπο της γυναικείας «αδυναμίας». Οι γυναίκες περιγράφονται ως το «αδύναμο» φύλο, που χρειάζεται την αντρική προστασία και εξαρτάται από αυτόν, από τον πατέρα όταν είναι ανύπαντρη και από τον σύζυγό της παντρεμένη: «Σήμερα είμαι εγώ, αύριο ο κύρης σου κι αυτός μονάχα καλύτερος από εμένα…». Αυτή η προσέγγιση αποξενώνει τη γυναίκα από την κοινωνική και επαγγελματική ζωή, καθώς νιώθει κατώτερη: «Εσύ είσαι φύση αδύναμη, ευάλωτη, σαν όλες τις γυναίκες». Η αντρική υπεροχή παρουσιάζεται αυτονόητη. Ο άντρας παρουσιάζεται ως δυνατός και λογικός, και για τον λόγο αυτό ικανός να λαμβάνει όλες τις αποφάσεις. Η στερεοτυπική εικόνα του άντρα-προστάτη και αρχηγού της οικογένειας, υπογραμμίζει την ανισότητα στις σχέσεις των φύλων. Η αντρική προστασία θεωρείται η μόνη διέξοδος για την ασφάλεια της γυναίκας: «Χωρίς έναν άντρα η γυναίκα δεν μπορεί να έχει την ασφάλεια που θέλει».
Οι ρόλοι των φύλων στο κείμενο αντικατοπτρίζουν τη δομή της παραδοσιακής πατριαρχικής κοινωνίας, συγχρόνως όμως στο κείμενο παρουσιάζεται και η προσπάθεια ανατροπής τους. Οι γυναίκες περιορίζονται από την κοινωνία σε ρόλους που σχετίζονται με την ανατροφή των παιδιών και τη φροντίδα του σπιτιού. Ο ρόλος της συζύγου και της μητέρας θεωρείται πρωταρχικό καθήκον μιας γυναίκας, οδηγώντας την στην παραμέληση των προσωπικών της φιλοδοξιών. Οι άντρες έχουν τον κυρίαρχο ρόλο στη λήψη αποφάσεων και στην οικονομική δραστηριότητα. Ενσαρκώνουν την εξουσία, παρόλο που συχνά η ευθύνη αυτή είναι ένα βάρος που επωμίζονται για την οικονομική επιτυχία της οικογένειας.
«Κορίτσι», Τζαμάικα Κινκέιτ
Το κείμενο «Κορίτσι» της Τζαμάικα Κινκέιτ περιγράφει συμβουλές και εντολές που δίνει μια μητέρα στην κόρη της, χρησιμοποιώντας πρακτικές οδηγίες για την καθημερινή ζωή, όπως το πλύσιμο, το μαγείρεμα και η κοινωνική συμπεριφορά. Με τις οδηγίες της, η μητέρα προσπαθεί να διαμορφώσει την κόρη της σε «καλή γυναίκα», που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες της κοινωνίας. Το προστακτικό ύφος αντικατοπτρίζει τις απαιτήσεις και τις πιέσεις που μπορεί να επιβληθούν στα κορίτσια από το περιβάλλον τους. Παράλληλα, το κείμενο αγγίζει ζητήματα ταυτότητας και προσωπικής ελευθερίας.
Ειδικότερα, στο κείμενο αναδεικνύεται ο κοινωνικός ρόλος που επιβάλλεται στις γυναίκες από τις κοινωνικές προσδοκίες. Η μητέρα παρουσιάζει συγκεκριμένους κανόνες και καθήκοντα, που προετοιμάζουν την κόρη για τον προκαθορισμένο από την κοινωνία ρόλο της. Από τη φροντίδα του σπιτιού έως τη συμπεριφορά απέναντι στους άλλους, η κόρη καλείται να συμμορφωθεί σε έναν αυστηρά καθορισμένο τρόπο ζωής, που αποτελεί την εικόνα της «ιδανικής» γυναίκας. Αυτή η προσέγγιση δεν αφήνει περιθώρια για προσωπική έκφραση ή επιλογή, καθώς όλα περιστρέφονται γύρω από το πώς θα γίνει αποδεκτή από την κοινωνία.
Η μονομέρεια αυτών των οδηγιών υπογραμμίζει την περιοριστική φύση των έμφυλων στερεοτύπων. Η μητέρα, αν και φαίνεται ότι ενεργεί με σκοπό να προστατέψει την κόρη της , ουσιαστικά αναπαράγει τις ίδιες παρωχημένες αντιλήψεις που θέλουν τις γυναίκες υποταγμένες σε συγκεκριμένους ρόλους. Αυτό δείχνει μια κοινωνική πραγματικότητα που εξακολουθεί να ισχύει, επισημαίνοντας την ανάγκη για αλλαγή. Οι άνθρωποι πρέπει να έχουν την ελευθερία να ορίζουν τη ζωή τους με βάση τις προσωπικές τους ανάγκες και επιθυμίες και όχι να περιορίζονται από κοινωνικά κατασκευασμένες προσδοκίες. Η ισότητα και ο αμοιβαίος σεβασμός είναι τα θεμέλια μιας δίκαιης κοινωνίας.
Συμπεράσματα
Και τα τέσσερα κείμενα που μελετήσαμε εξετάζουν τον ρόλο των φύλων σε διαφορετικά χρονικά και κοινωνικά πλαίσια. Στον Ερωτόκριτο παρουσιάζεται το παραδοσιακό πρότυπο του εξιδανικευμένου έρωτα, που υπερνικά τα κοινωνικά εμπόδια. Αντίθετα, στο Τρίτο Στεφάνι και στην Ανατροπή οι ηρωίδες προσπαθούν να διεκδικήσουν μια καλύτερη μοίρα, συγκρουόμενες με τις πατριαρχικές αντιλήψεις. Το «Κορίτσι» προβάλλει την ασφυκτική καταπίεση που βιώνουν οι γυναίκες σε μια συντηρητική κοινωνία που δεν επιτρέπει την αμφισβήτηση, αντίληψη που υπονομεύεται μέσα από την ειρωνική γραφή.
Στον πίνακα που ακολουθεί κατατάξαμε επιχειρήσαμε να κατατάξουμε σε κατηγορίες τα στοιχεία που αναφέρονται σε στερεοτυπικές αντιλήψεις για τον ρόλο των φύλων και να δείξουμε τον τρόπο που αυτές αντιμετωπίζονται στα κείμενα που μελετήσαμε:
| Στοιχείο | Ερωτόκριτος | Το τρίτο στεφάνι | Ανατροπή | Το κορίτσι |
| Τόπος και χρόνος | Κρητική Αναγέννηση | Μεταπολεμική Ελλάδα | Σύγχρονο κείμενο που τοποθετείται στη Νεότερη Ελλάδα. | Κοινωνία με αποικιακό υπόβαθρο |
| Στερεότυπα | Κοινωνική τάξη, πατρική εξουσία,Η γυναίκα, παρά την αντίσταση, υποτάσσεται στις επιλογές των αντρών | Πατριαρχικά στερεότυπα. Η γυναίκα ως σύζυγος και μητέρα. Η φιλοδοξία είναι περιττή. | Ο γάμος είναι η μόνη επιλογή. Υποτίμηση της γυναικείας μόρφωσης και εργασίας. | Κοινωνικές προσδοκίες για τον ρόλο της γυναίκας ως νοικοκυράς και ηθικής παρουσίας |
| Ρόλος της γυναίκας | Η Αρετούσα αντιστέκεται στην πίεση του πατέρα και επιλέγει να περιμένει τον Ερωτόκριτο |
Η κόρη θέλει να σπουδάσει, αλλά περιορίζεται από τις παραδοσιακές αντιλήψεις της μητέρας της. | Η Ελένη διεκδικεί τη μόρφωση και την ανεξαρτησία της. | Η κόρη οφείλει να είναι υποδειγματική, να υπηρετεί το σπίτι, αποφεύγοντας την κακή φήμη. |
| Εξουσία | Πατρική επιβολή στην επιλογή του συντρόφου | Η μητέρα είναι ο φορέας των κοινωνικών κανόνων – Ο πατέρας παρουσιάζεται πιο προοδευτικός. | Ο πατέρας επιχειρεί να επιβάλει τη θέλησή του, απορρίπτοντας τα όνειρα της κόρης. | Η μητέρα είναι η αυστηρή φωνή εξουσίας, που υπαγορεύει τον ρόλο της κόρης. |
| Αντίδραση ηρωίδας | Παθητική αντίσταση της Αρετούσας. | Σύγκρουση και αντίδραση από την κόρη, που νιώθει εγκλωβισμένη. | Η Ελένη επιμένει να αλλάξει τη μοίρα της, μέσα από τη μόρφωση. | Η κόρη υιοθετεί και μεταφέρει τη φωνή της μητέρας, υπονομεύοντας τον λόγο της με την ειρωνεία. |
| Συγγραφική προσέγγιση | Η επιμονή της οδηγεί την Αρετούσα στην ευτυχία. Νίκη του εξιδανικευμένου έρωτα των νέων | Κριτική στην πατριαρχία και τις παραδοσιακές αντιλήψεις μέσα από την προσωπική αφήγηση. | Ιστορία αντίστασης στην πατριαρχία, με ελπίδα για ανατροπή. | Υπονόμευση των στερεοτυπικών αντιλήψεων μέσω της ειρωνείας. |
