του Νίκου Τριανταφύλλου
Ο κομφορμισμός -και γενικότερα η τάση για μίμηση των συμπεριφορών του κοινωνικού περίγυρου- αποτελεί αλληλένδετο κομμάτι της ανθρώπινης ψυχολογίας. Το προξενιό αποτελεί ένα από τα αμέτρητα παραδείγματα αυτού του ενστίκτου και, μολονότι καταργήθηκε, επισήμως, στην Ελλάδα γύρω στο 1970, εξακολουθεί να υφίσταται, με άλλους μεν τρόπους, και στην σημερινή κοινωνία. Άλλωστε, δεν νοείται κοινωνία χωρίς γάμο και χωρίς την αξιοθαύμαστη ιδιότητα του κομφορμισμού να μαζοποιεί τους ανθρώπους. Άρα, γιατί υπάρχει το προξενιό;
Ο άνθρωπος τείνει να συμμορφώνεται με τις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές της ομάδας στην οποία ανήκει, ώστε να διασφαλιστεί η συνοχή και η επιβίωση τόσο του ατόμου όσο και της κοινωνίας. Όποιος διαφοροποιείται συχνά απομονώνεται, γεγονός που μειώνει τις πιθανότητες κοινωνικής συνεισφοράς και αναπαραγωγής. Ο γάμος, ως θεσμός, εξυπηρετεί βασικές ανάγκες της κοινωνίας, κυρίως την αναπαραγωγή μέσα σε ένα κοινωνικά αποδεκτό πλαίσιο. Παρά τις σύγχρονες επιλογές, σε ορισμένες περιοχές εξακολουθούν να υφίστανται προξενιά, γεγονός που θέτει το ερώτημα γιατί η κοινωνία επιλέγει ακόμη και να επιβάλει γάμους χωρίς συναίνεση.
Υπάρχουν πολυάριθμα πιθανά αίτια:
Αρχικά, σε παλαιότερες εποχές οι αποστάσεις μεταξύ των ανθρώπων ήταν πολύ μεγαλύτερες απ’ ότι σήμερα, που κατοικούμε όλοι σε μεγαλουπόλεις και μπορούμε εξαιρετικά εύκολα και γρήγορα να μετακινηθούμε στην άλλη άκρη του κόσμου. Ακριβώς επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούσαν εύκολα να μετακινηθούν και, συχνά, ζούσαν σε μικρότερες, πιο κλειστές κοινότητες, κάπως έπρεπε να επιβληθεί η ανάπτυξη ρομαντικών σχέσεων και τελικά η αναπαραγωγή, ακόμη και αν ο εξαιρετικά περιορισμένος αριθμός ανθρώπων που συναντούσε (και ακόμη περισσότερο που πραγματικά γνώριζε) ένα άτομο δεν τύχαινε να συμπεριλαμβάνει κάποιον κατάλληλο σύντροφο. Σήμερα, ιδίως μέσω του διαδικτύου, γνωρίζουμε πολύ μεγαλύτερο αριθμό ατόμων, άρα και πιθανών συντρόφων.
Επιπλέον, οι πρόγονοί μας έτειναν να είναι πιο συντηρητικοί και να μην παρεκτρέπουν πολύ από τους καθιερωμένους θεσμούς. Άλλωστε, με βάση αυτούς τους θεσμούς είχαν επιβιώσει μέχρι τότε, γιατί να δοκιμάσουν κάτι διαφορετικό; Έως έναν βαθμό σε αυτήν την λογική βασίζεται και ο ίδιος ο κομφορμισμός με την ευρύτερη έννοια. Έτσι, συχνά σκεπτόμενοι και το προσωπικό όφελος μέσω της ένωσης περιουσιακών στοιχείων, δεν επέτρεπαν στα παιδιά τους να τους φέρουν αντίρρηση και υποχρεωτικά τα πάντρευαν με το καλύτερο δυνατό ζευγάρι, συνήθως με το σημαντικότερο κριτήριο να είναι ο πλούτος και το κύρος της άλλης οικογένειας. Κατά συνέπεια, τα παιδιά επίσης αναγκάζονταν να ακολουθήσουν το καθιερωμένο -τον κομφορμισμό- και τελικά ερχόταν η ώρα που το επέβαλαν και αυτοί στα δικά τους παιδιά, συνεχίζοντας έτσι τον φαύλο κύκλο.
Υπάρχουν βέβαια και άλλα λιγότερο σημαντικά αίτια, όπως π.χ. ο φόβος που υπήρχε γύρω από την υψηλή πιθανότητα η γέννα να επιφέρει τον θάνατο, τα οποία επίσης δρούσαν ως καταλύτης για την ύπαρξη κάποιας ανώτερης και αξεπέραστης αρχής που επέβαλε τον γάμο με κάθε, ακόμη και ανήθικο, τρόπο. Σήμερα ίσως θεωρήσουμε ότι το προξενιό έχει καταργηθεί πλήρως, όμως αυτό δεν ισχύει. Σίγουρα με την επικράτηση ενός πιο ελεύθερου τρόπου ζωής και τα γενικότερα αντικομφορμιστικά πρότυπα, όπως επίσης και με την κατάρριψη πολλών αρχαίων θεσμών, έχει εκλείψει με την παλιά έννοια, όμως πια αντικαταστάθηκε από κάτι καινούργιο. Απέκτησε μία καινούργια υπόσταση, την γνωριμία διά μέσου φίλων ή του πολύ κοντινού κοινωνικού περίγυρου.
Συχνά οι νέοι μιλούν για άλλους με τρόπο που λειτουργεί σαν «σύσταση», κάνοντάς τους πιο ελκυστικούς στους συνομηλίκους. Παρότι γνωρίζουμε πολλούς, μόνο λίγους επιλέγουμε να γνωρίσουμε ουσιαστικά και να φέρουμε κοντά μας, κυρίως για λόγους ασφάλειας και καταλληλότητας. Έτσι, ενισχύεται η φυσική επιλογή, καθώς επιλέγονται σύντροφοι με επιθυμητά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, αυτό περιορίζει τις επιλογές μας, οδηγώντας μας συχνά σε «αναγκαστικές» σχέσεις μέσα από κοινωνικούς περιορισμούς και πρότυπα. Μπορεί να ευνοείται η επιβίωση, αλλά μένει το ερώτημα αν εξυπηρετεί και την ευτυχία.
Τέλος, ο κομφορμισμός σήμερα μπορεί να οδηγήσει και με έναν ακόμη τρόπο σε μια μορφή βεβιασμένης δημιουργίας σχέσης. Ας εξετάσουμε το εξής παράδειγμα: ένας νέος βλέπει ότι όλοι οι φίλοι του έχουν συνάψει ερωτικές σχέσεις και περνούν υπέροχα και τον πειράζουν, αφού αυτός είναι ο μοναδικός που εξακολουθεί να είναι εργένης. Με βάση τον κομφορμισμό, θα πιεστεί να βρει και αυτός ταίρι για να συμμορφωθεί με το «φυσιολογικό» του κοινωνικού συνόλου, ακόμα και αν δεν είναι κατ’ ανάγκη καλή επιλογή.
Συνοψίζοντας, το προξενιό δεν καταργήθηκε ποτέ, καθώς όσο υπάρχει ο άνθρωπος θα υπάρχει ο κομφορμισμός και όσο υπάρχει ο κομφορμισμός θα υπάρχει το προξενιό, σε οποιαδήποτε μορφή και αν αυτό υφίσταται. Είναι δύσκολο να καθοριστεί εάν στην συγκεκριμένη περίπτωση ο κομφορμισμός αυστηρά ωφελεί την ανθρωπότητα, πάντως είναι βέβαιο ότι υποσκάπτει και υπονομεύει την προσωπική ελευθερία επιλογής του κάθε ανθρώπου, και αυτό αποτελεί γεγονός που οφείλουν να γνωρίζουν όλοι οι άνθρωποι όταν καλούνται να λάβουν μία απόφαση πιεζόμενοι από αυτόν.
