από την Ειρήνη Παπαδάκη, φιλόλογο
Πρόσφατα, μία καλή φίλη, φανατική αναγνώστρια λογοτεχνικών βιβλίων – από τους λίγους, νομίζω, εναπομείναντες ρομαντικούς – μου δάνεισε το Περί τυφλότητος , του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου. Το βιβλίο αυτό δεν είναι για την παραλία, μου είχε πει. Δεν μπορείς να το διαβάζεις κάθε στιγμή… Έτσι, το κράτησα λίγο παραπάνω, γιατί, πράγματι, με συντρόφευε όταν ήμουν σε θέση να το διαβάζω…Αφού, διαβάζοντας, ξεπηδούσαν μπροστά μου οι συγκλονιστικές εικόνες της πανδημίας του κορωνοϊού που μεταδίδονταν αστραπιαία από τα ειδησιογραφικά sites.
Από τις πρώτες γραμμές προσπάθησα να αναπαραστήσω στο μυαλό μου το σκηνικό. Μου πήρε λίγες σελίδες να καταλάβω την πονηριά του συγγραφέα. Κανένα όνομα, κανένας χρόνος, κανένας τόπος, κι όμως όλα σαφώς προσδιορισμένα. Οι πρωταγωνιστές ο «γιατρός», η «γυναίκα του γιατρού», ο «πρώτος τυφλός» και η «γυναίκα του», η «κοπέλα με τα σκούρα γυαλιά», ο «γέρος με τη μαύρη καλύπτρα», το «αγόρι με τον στραβισμό». Κάποιοι από αυτούς πρωταγωνιστές από την αρχή της ιστορίας, άλλοι που μπήκαν κάπου στη συνέχειά της, αλλά κράτησαν σταθερά τη θέση τους, δημιουργώντας μια μικρή ομάδα ανθρώπων, μια μικρή κοινωνία μέσα στην κοινωνία, που όμως λειτούργησαν με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Ο τόπος άχωρος και άχρονος. Μια οποιαδήποτε μεγαλούπολη σε μια οποιαδήποτε στιγμή της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας. Χωρίς αυτούς τους συμβατικούς λογοτεχνικούς περιορισμούς το κείμενο αποκτά μια ελαστικότητα, προσαρμόζεται σε κάθε αναγνώστη, κάθε αναγνώστης αναγνωρίζει από λίγο τον εαυτό του και τα βιώματά του ή την εποχή του και τα ήθη της.
Η ιστορία στην αρχική σύλληψη της, απλή. Κάποιος τυφλώνεται ξαφνικά, χωρίς προειδοποίηση, χωρίς συμπτώματα, κι ενώ στην αρχή φαίνεται ως μεμονωμένο περιστατικό, η εξέλιξη της ιστορίας δείχνει την τραγική διάσταση των πραγμάτων. Πρόκειται για μια μεταδοτική ασθένεια που εξαπλώνεται ραγδαία στην κοινωνία των ανθρώπων και προσβάλλει τους πάντες, χωρίς κριτήριο, χωρίς επιστημονική εξήγηση. Όλους, εκτός από τη γυναίκα του γιατρού, που παραδόξως, ανεξήγητα και αυτή, δεν τυφλώνεται, αλλά παραμένει η μόνη αυτόπτης μάρτυρας του μεγέθους της τραγωδίας. Και από αυτό το σημείο αρχίζεις να παρακολουθείς την πρόθεση του συγγραφέα, την κατάδειξη της αποδόμησης της ανθρώπινης κοινωνίας, όχι όμως εξαιτίας ενός τυχαίου συμβάντος αλλά εξαιτίας των πράξεων και της στάσης του ανθρώπου πάνω σε αυτό το τυχαίο συμβάν.
Ο αφηγητής αρχικά παρουσιάζει τις πρώτες αντιδράσεις που ο αναγνώστης παρακολουθεί σε ατομικό επίπεδο: τον αρχικό φόβο των πρωταγωνιστών, την αμηχανία της διαχείρισης του ξαφνικού, την αγωνία ότι η τυφλότητα μπορεί να είναι μη αναστρέψιμη. Όσο όμως το φαινόμενο εξαπλώνεται, όλα περνούν πια σε συλλογικό επίπεδο και ξεδιπλώνονται τα αμυντικά αντανακλαστικά ολόκληρης της κοινωνίας: η απομόνωση των περιστατικών, ο εγκλεισμός τους σε ειδικές εγκαταστάσεις, οι απαγορεύσεις, ο στρατιωτικός νόμος, η ανατροπή της κανονικότητας. Οι τυφλοί οδηγούνται σε συγκεκριμένες εγκαταστάσεις της πόλης, ως μια άλλη κοινωνία μέσα στην κοινωνία και ουσιαστικά έξω από αυτήν. Και όσο αυτή η νέα κοινωνία των τυφλών μεγαλώνει, αναγκάζεται να διαχειριστεί τον ίδιο της τον εαυτό, να φτιάξει νόμους, να αντιμετωπίσει τον παραλογισμό των ενστίκτων, να επιβιώσει. Ο άνθρωπος πάντα ίδιος, ανεξάρτητα από τη θέση που βρίσκεται: οι υγιείς φέρονται απάνθρωπα στους νοσούντες και οι νοσούντες στους συμπάσχοντες. Το δίκαιο του ισχυροτέρου είναι ο μόνος κανόνας, και ο αγώνας επιβίωσης για βασικά αγαθά όπως το φαί και το νερό είναι ο μόνος τρόπος ζωής. Η ηθική διαστρεβλώνεται, προσαρμόζεται στις εκάστοτε ανάγκες ή απλά δεν υπάρχει. Όλοι εξαθλιωμένοι, αναξιοπρεπείς, κουβαλούν την ύπαρξη τους, αλλά χάνουν τον εαυτό τους. Και ο αναγνώστης το παρακολουθεί βασανιστικά μέσα από ιστορίες τρέλας και παραφροσύνης.
Ο συγγραφέας έχει γυρίσει το ρολόι της ανθρωπότητας πίσω, στις αρχές της ύπαρξής της. Ή μήπως μπροστά –ύστερα άλλωστε από τα τελευταία γεγονότα της πανδημίας του κορωνοϊού; Οι εικόνες που έρχονται από τη Σαγκάη για την εφαρμογή της πολιτικής μηδενικής ανοχής απέναντι στον covid-19 σε κάνουν να αναρωτιέσαι. Έτσι, λοιπόν, τα συναισθήματα μετά την ανάγνωση περίεργα, λίγο σαν de ja vu… Οι δυστοπικές κοινωνίες του εγκλεισμού, οι υπερβολές στη διαχείριση της πανδημίας, οι υποχωρήσεις στη δημοκρατική μας κουλτούρα, η δικαιολογημένη αναλγησία μας, η εχθρότητα που βγαίνει ανάμεσα στους ανθρώπους με το παραμικρό είναι σημεία ταύτισης με το λογοτεχνικό βιβλίο.
Όμως, το βιβλίο έχει μια αισιόδοξη πρόταση. Μια ομάδα ανθρώπων λειτουργώντας συλλογικά καταφέρνει να λειτουργήσει και να διατηρήσει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι η ομάδα των πρωταγωνιστών της ιστορίας που χωρίς να είναι οι ίδιοι μετά τις περιπέτειές τους, έχουν μετασχηματίσει μέσα τους την αποκρουστική εμπειρία σε δύναμη. Ο Σαραμάγκου φαίνεται να ακολουθεί την αριστοτελική προσέγγιση ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώον, ότι μόνο ομαδικά μπορεί να υπάρχει, αλλιώς δεν μπορεί να είναι παρά ένα θηρίο. Ας κρατήσουμε αυτή την προοπτική και ας περιμένουμε να δούμε τα αντανακλαστικά των σύγχρονων κοινωνιών μας μετά την πανδημία του κορωνοϊού.
