*Άρθρο του Γεράσιμου Σωτηρίου Γαλανού

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 

Παλαιότερα που ο ρυθμός της ζωής ήταν διαφορετικός, αργός και σταθερός, χωρίς σκαμπανεβάσματα και μεγάλους επηρεασμούς από την «σμίξη» πολιτισμών και την ραγδαία  εξέλιξη της τεχνολογίας , ο λαός μας ήταν στέρεα δεμένος με την παράδοσή του.

Έπειτα από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους που ξεσήκωσαν και ανακάτεψαν τους λαούς  της γης, διασταυρώθηκαν  οι νοοτροπίες και οι παλιές αξίες του τόπου μας κι  άρχισαν να κλονίζονται, με αποτέλεσμα τα ήθη και τα έθιμά μας να ψαλιδίζονται και σιγά σιγά να περνούν στην αφάνεια.

Επί πλέον σήμερα., που οι πόλεμοι , ιδιαίτερα οι πολιτιστικοί, καθημερινά καραδοκούν για το συμφέρον του οικονομικά ισχυρού, όσο ποτέ πρέπει, να κρατήσουμε την παράδοσή μας και να την στηρίξουμε αξιοποιώντας την για δικό μας όφελος.

Να μην ντρεπόμαστε γι’  αυτήν, απεναντίας να καμαρώνουμε για την κληρονομιά των Πατέρων μας και του Έθνους μας, γιατί αυτή μας δίνει ταυτότητα και χαρακτήρα ανάμεσα στο χάος της αλόγιστης και δημοκρατικής δήθεν Παγκοσμιοποίησης.

Η επιστήμη της λαογραφίας θα πρέπει να βοηθήσει με την καταγραφή και την ενημέρωση και θα πρέπει να εκλαϊκευτεί και να γυρίσει πίσω στο λαό , απ’ όπου ξεκίνησε. Και για να γίνει η λαογραφία κτήμα του λαού θα πρέπει το ίδιο το κράτος και οι εμπλεκόμενοι πολιτιστικοί  φορείς να βοηθήσουν με την έκδοση βιβλίων  και την προσπάθεια αναβίωσης των εθίμων.

Βέβαια  θα συμβάλλουν κατά πολύ στην επίτευξη του σκοπού και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης , όσα τουλάχιστο κινούνται από ανθρώπους φωτισμένους που νιώθουν την αναγκαιότητα της ύπαρξης της παράδοσης. Επιβάλλεται δε, η κάθε πράξη αναβίωσης να είναι στα πλαίσια της παλιάς γραμμής εναρμονισμένη με τις νέες συνθήκες , χωρίς να αλλοιώνει το χαρακτήρα  της πατροπαράδοτης κληρονομιάς μας.

Η παρούσα έκδοση   των εθίμων του νησιού μας στηρίζεται πάνω σε αυτές τις ιδέες και μάλιστα δρομολογήθηκε από το Σύλλογο Δασκάλων και Νηπιαγωγών του Νομού Κεφαλληνίας και Ιθάκης , όχι μόνο ως αναγκαιότητα αλλά και ως απαίτηση των καιρών μας να μην ξεχάσουμε τα εθιμικά βιώματα των προγόνων μας.

Επίσης πρώτιστος λόγος  που κίνησε αυτή την έκδοση  είναι ο σεβασμός και η ευθύνη που έχουμε εμείς  οι δάσκαλοι απέναντι στις γενιές, στα παιδιά μας , που καλούμαστε να δείξουμε το δρόμο για μια καλύτερη  μελλοντική κοινωνία

 Το Δένδρο των Χριστουγέννων

Παλιά στην Ελλάδα, η Χριστουγεννιάτικη διακόσμηση των σπιτιών γινόταν  με κλαδιά από καταπράσινα και αειθαλή δέντρα. Κλαριά από κουμαριά, σκίνο,

μυρτιά, λεμονιά ,δάφνη και ελιά έμπαιναν στο σπίτι.

Τα κλαριά τοποθετημένα σε βάζα ή μεγάλα ανθοδοχεία, πολλές φορές και σε επίπεδους χώρους επίπλων  τα στόλιζαν με νομίσματα ,με φρούτα , με ξηρούς καρπούς, άλλοτε ήταν τυλιγμένα με χρυσόχαρτα ή βαμμένα με χρυσομπογιά.

Σύμφωνα με κάποια παράδοση, το Χριστουγεννιάτικο δέντρο έκανε την εμφάνισή του στα 1534 στην Αλσατία και με τον καιρό καθιερώθηκε στην Γερμανία, όπου έγινε το απαραίτητο Χριστουγεννιάτικο σύμβολο.

Στην Ελλάδα το Χριστουγεννιάτικο έλατο ως έθιμο ήλθε από τους Βαυαρούς στα ανάκτορα του βασιλιά  Όθωνα. Από εκεί πέρασε στο Ναύπλιο και έπειτα στην Αθήνα.

Είναι αναμφισβήτητο, πως οι πηγές αυτού του εθίμου βρίσκονται στα τοτέμ και στις πρώτες θρησκευτικές αντιλήψεις του ανθρώπου. Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο (Πεύκο ή έλατο), που ολοχρονικά  φυλλοκρατεί ήταν το κέντρο ορισμένων τελετουργιών της Φρυγίας, που συνδεόταν με τη λατρεία της Μεγάλης Θεάς Κυβέλης. Είναι η μορφή της μητέρας Γης και το δένδρο, η χρονιάτικη βλάστησή της. Τα νεότερα  χρόνια στολίζουμε το δέντρο, που μπορεί να είναι έλατο ή κυπαρίσσι

Στην Κεφαλονιά  που το κυπαρίσσι κατέχει σημαντική θέση στη χλωρίδα,  έμπαινε  και μπαίνει στα σπίτια σ’ αυτές τις γιορτές του Χριστού μας. Στις περασμένες δεκαετίες τα στολίδια του ήταν από χαρτί ή από ζυμάρι. Πολλές φορές κι από γύψο. Ο συνηθισμένος τρόπος ήταν το τύλιγμα των κουκουναριών με διάφορα χρυσόχαρτα και τα κρεμούσαν για παιχνίδια

Είναι πλέον διαδεδομένο το έθιμο να  στολίζουμε το Χριστουγεννιάτικο δέντρο

και μάλιστα να συναγωνιζόμαστε με καλλιτεχνική άμιλλα για το καλύτερο. Την  τελευταία δεκαετία στολίζουν με έλατα πλατείες, πάρκα  και μαγαζιά στις πόλεις. Αστέρια , ζαχαρωτά, σοκολατένια παιχνίδια ,κεράκια και πλήθος από άλλα διακοσμητικά στολίδια μας βοηθούν σήμερα να ποικίλουμε εορταστικά αυτές τις άγιες ημέρες.

 

Τα  κάλαντα των Χριστουγέννων

Το απόγευμα και βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, βγαίνουν τα παιδιά για να πουν τα κάλαντα. Χτυπούνε  τις πόρτες ,κι, όπως ανοίξει ο σπιτονοικοκύρης τον ρώτουν, «να τα πούμε» και αμέσως ξεκινούν να τα λένε. Κρατούν στα χέρια τους μουσικά όργανα για να κρατούν το ρυθμό. Συνήθως το όργανο που έχουν είναι το τρίγωνο.

Τα κάλαντα είναι τραγούδια  που εξιστορούν και εγκωμιάζουν το θέμα της γιορτής και προς το τέλος του άσματος τραγουδούν πολλές ευχές για να πείσουν τον νοικοκύρη να δώσει  όσο το δυνατό μεγαλύτερο χρηματικό ποσό. Παλιά οι σπιτονοικοκυρές έδιναν στα παιδιά  και γλυκά και άλλα κεράσματα που τα είχαν φτιάξει με τις παραδοσιακές συνταγές τους. Τα κάλαντα στην Κεφαλλονιά, ιδιαίτερα τα Πρωτοχρονιάτικα ποικίλουν στα ευχετήρια λόγια τους από τόπο σε τόπο.

Προσεισμικά στο  Αργοστόλι έβγαιναν και οι μεγάλοι και τα έλεγαν τα κάλαντα με κιθάρες , βιολί και μαντολίνο και γύριζαν όλη τη νύκτα στα σπίτια , κανονίζοντας να ξημερωθούν στην Επισκοπή, στο σπίτι του Δεσπότη.

 Ξύπνα,  Πανιερώτατε, να πας στην εκκλησία,

που σε προσμένουν οι Άγγελοι, ν’ αρχίσεις Λειτουργία.

 

Η κουλούρα της γωνιάς

Ένα ωραίο και ξεχασμένο έθιμο των Χριστουγέννων στην Κεφαλλονιά , ήταν  και η «κουλούρα της γωνιάς»

Το έθιμο αυτό έχει ρίζες αρχαιοελληνικές όπως μας λένε οι ιστορικοί και συγκεκριμένα «προς την αρχαία λατρεία της Εστίας, ήτις ετιμάτο παρά τοις Ρωμαίοις και παρ’ Έλλησιν…»

Μαζεύονταν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων η οικογένεια γύρω από τη φωτιά, όπου την είχαν ανάψει με τρία κούτσουρα- ξύλα: από ελιά ( για τη σοδειά του λαδιού), από αμπέλι – το λεγόμενο κούρβουλο ( για τη σοδειά του κρασιού),και από σκίνο ( για να διώχνει τα δαιμονικά). Η μητέρα έφερνε μια στρογγυλή κουλούρα πλασμένη (ζυμωμένη) με σταφίδες, καρύδια και αμύγδαλα, σφραγισμένη με την αγία σφράγιση και μέσα είχε βάλει ένα νόμισμα.

Την έπαιρνε ο πατέρας , τη χάραζε σε κομμάτια, όσα τα άτομα του σπιτιού και ύστερα την έπιαναν όλοι τους γύρω από την φωτιά. Ο πατέρας ή ο γηραιότερος του σπιτιού έπαιρνε λάδι και κρασί και το έριχνε σταυρωτά στη φωτιά μέσα από το άνοιγμα της κουλούρας.

Άλλοι έψαλλαν  το απολυτίκιο των Χριστουγέννων, ενώ άλλοι έλεγαν τη στιγμή εκείνη

Χριστός γεννάται

το φως αξαίνει

και το σκοτάδι μικραίνει

Τραβούσαν έπειτα την κουλούρα, το κομμάτι που κρατούσαν και όποιος έβρισκε το νόμισμα, θα ήταν ο τυχερός της χρονιάς. Το έθιμο αυτό αναφέρεται και από περιηγητή στην Κεφαλλονιά το 1829 και δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Ιόνιος Ανθολογία» Κέρκυρα 1829».

Αυτή η τελετή με το « μαγικό τρόπο» τη λένε και «βάπτισμα στη φωτιά» ή «σπάσιμο της κουλούρας» ή και «πάντρεμα τση φωτιάς».

Το Χριστόψωμο

Δε λείπει ποτέ από τα Κεφαλλονίτικα  Χριστούγεννα και το μεγάλο ψωμί της ημέρας, το Χριστόψωμο, με το τσουντί (σαν μαντολίνο με δύο λαβές) Ο τύπος αυτός του Χριστόψωμου ήταν ο παλιός. Σήμερα το Χριστόψωμο το κάνουν ορθογώνιο ή στρογγυλό. Ποτέ όμως δε λείπει ο σταυρός και το σύμβολο Χ .και σχέδια στις άκρες που θυμίζουν τα πόδια του βρέφους  Χριστού. Ο συνηθισμένος τύπος που διακοσμεί τα Χριστόψωμα τώρα τελευταία είναι οι ουρές ψαριών, επειδή το σύμβολο του Χριστού είναι το ψάρι, συγχρόνως δε σχηματίζουν και το σύμβολο Χ.

 

Η αγιοβασιλίτσα ή βασιλίτσα

Είναι το ψωμί που στολίζει το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι μας. Πήρε το όνομά της από την εορτή της ημέρας. Ο παλαιός τύπος της βασιλίτσας ήταν μια στρογγυλή κουλούρα που τη σφράγιζε ένας σταυρός με βυζαντινό τύπο. Ο νεότερος τύπος έχει στο κέντρο της επιφάνειας του ψωμιού ένα λουλούδι που το περιστοιχίζουν κυκλικά

«σαλιγκάρια» και συνθέτουν ένα καλλιτεχνικό ψωμένιο ανάγλυφο.

Η Φωτίτσα

Το ψωμί της ημέρας των Φώτων, όπου και δανείστηκε και το όνομά του. Ο παλαιός τύπος είχε βυζαντινή γραμμή. Στο πάνω μέρος του στρογγυλού ψωμιού πρόσθεταν ένα μεγάλο σταυρό και στο άνοιγμα του κάθε τετάρτου που σχημάτιζε ο σταυρός με το υπόλοιπο ψωμί της βάσης του, έβαζαν μια στρογγυλή μπάλα από ψωμί.

Στα νεότερα χρόνια ο τύπος του ψωμιού της φωτίτσας  μοιάζει με της αγιοβασιλίτσας.

Στα ψωμιά του Δωδεκαήμερου στην Κεφαλλονιά τοποθετούν στο κέντρο τους έναν καρπό, καρύδι ή αμύγδαλο που συμβολίζει την καρποφορία της γης που σιγά σιγά έρχεται, με πρώτη να ανθίζει μέσα στο χειμώνα την αμυγδαλιά.

Για το νέο έτος

 Κάθε νέα χρονιά δίνει ελπίδες για ανανέωση, για ένα νέο ξεκίνημα, γεμάτο υγεία , ευτυχία και πλούτο. Ιδιαίτερα οι φτωχοί και οι αγρότες που η ζωή τους είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα στοιχεία της φύσης, προσπαθούν με διάφορους τρόπους  να συγκεντρώσουν τους καλύτερους οιωνούς για μια πορεία μέσα στη νέα χρονιά.

 

Το ρόδι

Το ρόδι θεωρείται από τα παλιά χρόνια ισχυρό σύμβολο της αφθονίας. Σ’ όλη το ελλαδικό χώρο υπάρχει το σπάσιμο του ροδιού το πρωί της Πρωτοχρονιάς. Στην Κεφαλλονιά το σπάσιμο του ροδιού γίνεται στο κατώφλι της κύριας πόρτας του σπιτιού. Αυτός που σπάει το ρόδι λέει και την ευχή:

Όσα σπυριά έχει το ρόδι, τόσα καλά να έλθουν στο σπίτι αυτό τούτον τον χρόνο.

Η αγριοκρεμμύδα

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έβγαιναν οι χωρικοί με τα γαιδουράκια τους και πουλούσαν μυρσίνες , ελατόκλαρα και ασκινοκάρες ή αγριοκρεμμύδες. Ήταν απαραίτητος ο στολισμός των σπιτιών με αυτές τις πρασινάδες σ’όλη την διάρκεια του Δωδεκαήμερου. Μάλιστα όταν αυτές οι πρασινάδες ήταν στολισμένες με βαμβάκι έδιναν μια χειμωνιάτικη χιονισμένη ατμόσφαιρα.

Σήμερα διατηρείται το έθιμο της ασκινοκάρας ή της αγιοβασιλίτσας, που δίνει πολύ χαρά στα παιδιά όταν κάνουν «γύρισμα» για να τις δώσουν.

Πρόκειται για την αγριοκρεμμύδα , φυτό με βολβό, που λέγεται και ασκινοκάρα ή σκιλλοκάρα, καλείται δε σήμερα αγιοβασιλίτσα , λόγω  του Αγίου Βασιλείου.

Θεωρείται σύμβολο και έμβλημα του χρόνου, επειδή χωρίς να ξαναφυτευτεί βγάζει μόνη της φύλλα Έτσι προοιωνίζει τη συνεχή πορεία του σπιτιού και την αναβίωση, ενάντια σε κάθε συμφορά. Η πρόληψη για τη δύναμή της αγριοκρεμμύδας  έρχεται από την αρχαιότητα. Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι τους προστάτευε από αρρώστιες , από κακό από καταστροφές και γενικά από βασκανίες.

Είναι όπως είπαμε γνωστή από τα αρχαία χρόνια, με συνήθειες ίδιες και απαράλλακτες., καθώς υπάρχουν αναφορές ότι στην εξώπορτα του Πυθαγόρα υπήρχε πάντοτε  καρφωμένος ο φυλλακτήριος τούτος βολβός.Ο Διοσκουρίδης την περιγράφει (Περί ύλης Ιατρικής Β, 171) «Εστί δε και αλεξιφάρμακον όλη προ των θυρών κρεμασμένη» Είχαν δε παρατηρηθεί και θεραπευτικές ιδιότητες και τη θεωρούσαν ωφέλιμη για το άσθμα, τη φυματίωση, τη δυσεντερία, το βήχα. Χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλες δόσεις για την εξόντωση των τρωκτικών.

Με όλα τα παραπάνω καταλαβαίνουμε γιατί η αγριοκρεμμύδα έγινε σύμβολο της αναγέννησης του χρόνου.

Στις μέρες μας ,όταν την παραλάβει ο σπιτονοικοκύρης από τα παιδιά που τις μοιράζουν, τη βάζει στα εικονίσματα ή την κρεμάει στην εξώπορτα ή στο ταβάνι όπως έκαναν παλιά.

Τα Πρωτοχρονιάτικα Κεφαλονίτικα κάλαντα στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι

Στο νησί μας τα κάλαντα αυτά παρουσιάζουν αρκετές παραλλαγές από τόπο σε τόπο.

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έβγαιναν μικροί και μεγάλοι με κιθάρες και έλεγαν τα κάλαντα.

Στο Αργοστόλι έλεγαν τα γνωστά :

Πάλιν ακούσατε άρχοντες πάλιν να σας ειπούμε

ότι και αύριο εστί ανάγκη να χαρούμε.

Και να πανηγυρίζωμεν περιτομήν  Κυρίου

την εορτή του μάκαρος Μεγάλου Βασιλείου

Κάνω λοιπόν, αρχή καλή επαίνους να συνθέσω

τον Άγιο Βασίλειο δια να επαινέσω.

Να σας ειπώ τα θαύματα που έκανε Εαυτός του

με του Θεού τη δύναμη που ήταν βοηθός του.

Τα παινέματα ήταν πολλά για να εγκωμιάσουν τον αφέντη σπιτονοικοκύρη για να τους δώσει μεγάλο φιλοδώρημα Δεν παρέλειπαν τα αναγκαία επαινετικά λόγια που περιείχαν το όνομα του σπιτονοικοκύρη, κάθε φορά διαφορετικό για να τον ικανοποιήσουν με τις ωραίες ευχές τους

 

.Σ’αυτό το σπίτι πούρθαμε πέτρα να μη ραΐσει

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει.

Να ζήσει χρόνια εκατό και να τ’αποπεράσει

ν’ ασπρίσουν τα μαλλάκια του να γίνουν σαν μπαμπάκι

………………………

Με τρία γράμματα χρυσά γράφεται το όνομά σου

Γερασιμάκη αφέντη μου, καλησπερίσματά σου

Χρόνια πολλά να χαίρεστε πάντα ευτυχισμένοι

σωματικά και ψυχικά να είστε πλουτισμένοι.

 Τα παινέματα είναι πολλά και ποικίλουν από τόπο σε τόπο. Δε λείπει και ο αυτοσχεδιασμός που προσθέτει τα καινούργια εγκώμια και ευχές που επικαλούνται και τη γενναιοδωρία του αφέντη για ένα καλό μπουναμά.

Στη Σάμη λένε:

..Παίρνουν νερό ραντίζονται, ραντίζουν και τη βάγια

και παίρνει η βάγια το κερί και φέγγει απάνου- κάτου

και φέγγει στα καντήλια του τού πολυχρονεμένου…

 

Και λόγια ευτράπελα από τους τραγουδιστές  έδιναν ένα άλλο τόνο στα κάλαντα.

Και πάλι ματακοίταξα κι είδα’να-δυο σαΐτες

και με το καληνύχτισμα καλές σας τηγανίτες!

Φλωριά κι αν έχει, δώσε μας, φλωριά μη μας στερήσεις

κι αν έχεις μισό σώβρακο…χρόνια πολλά να ζήσεις!

 

Στην περιοχή της Θηνιάς, οι τραγουδιστές ήταν πιο απαιτητικοί.

 

Δώστε μας βασιλόπιττα, δώστε μας και το γάλα,

δώστε μας και τον μποναμά κι εμείς δεν θέλουμ’ άλλα!

Ό,τι είναι ο νόμος δώσετε κι αλλού θε να τα πούμε

κι οι όμορφες της γειτονιάς όλες μας καρτερούνε!

Τα Ληξουριώτικα κάλαντα είναι διαφορετικά στα λόγια, ενώ η μουσική είναι περίπου η ίδια :

 

Άγιος Βασίλης έρχεται Γενάρης ξημερώνει

ο μήνας που μας έρχεται το χρόνο φανερώνει

Τραλαλαλα. λαλαλα.

Την άδεια γυρεύουμε στο σπίτι σας να μπούμε

τον Άγιο με όργανα και με φωνές να πούμε

Τραλαλαλα.. λαλαλα

Εκοίταξα στον ουρανό και είδα σταυρό στη μέση

κι απ’ όλα τα ονόματα Γεράσιμος μ’ αρέσει

Τραλαλαλα.. λαλαλα

Και πάλι ξανακοίταξα κι είδα ένα δυο στεφάνια

και με το καλονύχτισμα καλά σας Θεοφάνια.

Τραλαλαλα.. λαλαλα

Έχουν ονομαστά τα κάλαντα στο Ληξούρι από τον Παλούκη (Παναγή Καγκελάρη)

που τα έλεγε με τρόπο μοναδικό και με συνοδεία την κιθάρα του.

 

 

Τα κάλαντα των χωριών

 Τα Κεφαλλονίτικα κάλαντα έχουν παραλλαγές από τόπο σε τόπο. Άλλα στο Αργοστόλι και άλλα στο Ληξούρι. Τα κάλαντα των χωριών έχουν λόγια που τα  συναντούμε και στα κάλαντα άλλων περιοχών της Ελλάδας. Σίγουρο είναι,πως τα κάλαντα των χωριών μας έχουν πανελλήνια καταβολή και μάλιστα βυζαντινή. Τόσο στην περιοχή της Ερίσσου όσο και της Παλικής και των Πρόννων τα κάλαντα  παρουσιάζουν κάποιες στιχουργικές παραλλαγές, αλλά κινούνται και εξελίσσουν την υπόθεση τους πάνω στο ίδιο θέμα.

Πρωτοχρονιάτικα παλιά κάλαντα της περιοχής της Ανωγής Παλικής .

Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά κι αρχή του Γεναρίου

αύριο ξημερώνεται του Αγίου Βασιλείου

Αης Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία

-Από το σπίτι μου έρχομαι και στο σκολειό μου πάω

-Βασίλη ,αν ξέρεις γράμματα, πες μου το αλφαβητάρι.

Ξερό ήταν το ραβδάκι του , χλωρούς βλαστούς επέτα.

Κι απάνω στους χλωρούς βλαστούς περδίκια καρκαριώνται,

κι όχι περδίκια μοναχά παρά και περιστέρια.

Τα περιστέρια πέτονται και πάνε τσι βρυσούλες

Βρυσούλες πετροπήγαδες κι αυλές μαρμαρωμένες

Φέρνουν νερό στα νύχια τους και χιόνι στα φτερά τους

και λούζουν τον αφέντη τους και λούζουν την κυρά τους.

-Κυρά με τσου πολλούς σου γιούς, τσου μοσκοαναθρεμένους

που τσόπλυνες και τσόπλυνες και στο σκολειό τσου στέρνεις.

Εκεί τσου δέρνει ο δάσκαλος κι εκεί τσου μαινέρνει

με δυο κλωνιά βασιλικό, με πέντε ωσάν το μόσκο!

-Μωρές και πουν τα γράμματα, μωρές και πουν ο νους σας¨

-Τα γράμματα είναι στο χαρτί κι ο νους μας στις κοπέλλες

κι ο λογισμός μας έφτασε κάτου στις μαυρομάτες

Πάρε συ, βάγια, το κερί κι ανέβα και κατέβα

και φέξε στ’αρχοντάκι μαςν΄ανοιξη την κασσέλα

κι αν είν’ ασήμι, πάρτε το,κι αν είναι και δυάρι,

κι αν είναι και τριώβολο, κανείς να μην το πάρει!

Εκοίταξα στον ουρανό κι είδα’να δυο λαμπάδες

και με το καλησπέρισμα καλές σας εορτάδες…

Το Προκάδο Πορτοκάλι

 Ένα από τα παλιά έθιμα του νησιού μας είναι και το προκάδο  πορτοκάλι. Σήμερα το έθιμο αυτό έχει ξεχαστεί. Γινόταν ανήμερα, το πρωί της Πρωτοχρονιάς και έδινε φιλοδώρημα σ’ αυτούς που το διατηρούσαν.

Μικροί ή μεγάλοι κρατούσαν ένα δίσκο που είχαν μέσα ένα πορτοκάλι στολισμένο με πρόκες γαρύφαλλο ή μοσχοκάρφια. Το στόλισμα  είτε σχημάτιζε σταυρό είτε αστέρι. Πήγαιναν στα σπίτια ή όποιον συναντούσαν και του έλεγαν «Χρόνια Πολλά ή Να σου δίνει ο Θεός δροσιά και άρωμα σαν τους χυμούς του ζωοδότου πορτοκαλιού».

Ο σπιτονοικοκύρης έπαιρνε μια πρόκα γαρύφαλλο, τη μασούσε, αντευχόταν και έδινε το φιλοδώρημα.

Υπάρχει  για το έθιμο αυτό μια εξήγηση που δικαιολογεί τη γέννησή του και την πορεία του μέσα στις γιορτές του Δωδεκαήμερου. Λένε πως το έθιμο το ξεκίνησαν κάποιοι φτωχοί που δεν είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν  μια κιθάρα ή άλλα μουσικά όργανα με τα οποία να γυρίσουν και να που τα κάλαντα  στους αφεντάδες και έτσι να πάρουν μεγαλύτερη αμοιβή. Σκαρφίστηκαν όπως λέει η παράδοση το έθιμο με το πορτοκάλι για να μπορούν να μαζέψουν τα χρήματα. Όπως και να έχει το θέμα το έθιμο θεωρείται μοναδικό και εκφράζει το λαό της Κεφαλλονιά που από τα αρχαία χρόνια είναι ευρηματικός

Αξίζει να αναφέρουμε και μια άλλη περίπτωση εξήγησης του εθίμου που μάλλον φαίνεται ποιο πειστική και να εξηγεί την όλη εθιμική  διαδικασία του.

 

Το φαγητό της Πρωτοχρονιάς

Το φαγητό της πρώτης ημέρας του χρόνου ήταν η Πουτρίδα. Γινόταν με χοιρινό κρέας, με κάβολε (κουνουπίδι) ή λάχανο στην κατσαρόλα.

Πως  υποδέχονταν οι παλαιότεροι  την  Πρωτοχρονιά στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι

 Στην αγορά έξω από τα καταστήματα στήνονταν πάγκοι, όπου επάνω είχαν τάβλες με παστέλι και με λοταρίες- τόμπολες.

Παλιά κοντά στο μεσημέρι της παραμονής  της Πρωτοχρονιάς, χτυπούσαν οι καμπάνες χαρμόσυνα και τότε άρχιζαν οι ευχές μεταξύ των ανθρώπων.

«Καλή σου αποκοπή, καλός σου χρόνος» και άλλες ευχές για καλή χρονιά.

Έφτανε η στιγμή του αποχαιρετισμού της παλιάς χρονιάς και το καλωσόρισμα της νέας που την περίμεναν με χαρά Έπρεπε ο καινούργιος χρόνος να τους βρει χαρούμενους , γελαστούς, κεφάτους και ξύπνιους. Πολλοί είχαν προμηθευτεί τριζονάκια και κόρνους, που με αυτά έκαναν θόρυβο για να ξεσηκώσουν τον κόσμο και να υποδεχτεί το νέο έτος χωρίς να κοιμάται Ο θόρυβος έχει και την ενεργειακή του δύναμη να διώχνει το κακό και να σε κάνει να ξυπνάς και να σκέφτεσαι. Το τι γινόταν από τους θορύβους που έκαναν τα τριζονάκια και οι κόρνοι δεν περιγράφεται. Δυστυχώς ο τρόπος της σημερινής μας ζωής παραγκώνισε το όμορφο αυτό τελετουργικό της υποδοχής στη νέα χρονιά. Το έθιμο με τους θορύβους έρχεται από τα αρχαία Ρωμαϊκά χρόνια , πέρασε στα Βυζαντινά, έγινε αργότερα γνωστό στην Ευρώπη και σήμερα στον τόπο μας το έχουμε ξεχάσει ολότελα.

Η Τόμπολα

Το έθιμο της τόμπολας είναι πολύ παλιό. Έρχεται από τα χρόνια  της ενετικής κυριαρχίας στο νησί μας. Διατηρείται στο Ληξούρι και μάλιστα συμμετέχει στη διαδικασία του πολύς κόσμος. Γιομίζει η μεγάλη σάλα του Δημοτικού Μεγάρου ή του θεάτρου, από κόσμο που περιμένει να παίξει τόμπολα και να κερδίσει. Πρόκειται για  κάρτες ή φύλλα χαρτιού με  τετράγωνα  που έχουν αριθμούς και  το γράμμα Χ.  Από μέρες έχουν μοιράσει κάποια φύλλα από αυτά έναντι αμοιβής  σε όποιον ενδιαφέρεται και τον ενημερώνουν πότε θα γίνει το παιχνίδι. για να έλθει να παίξει.

Στο χώρο που θα διεξαχθεί  το παιχνίδι υπάρχει μια μεγάλη ξύλινη ταμπέλα με αριθμούς , όπου οι αριθμοί  αναγράφονται πάνω σε περιστρεφόμενα μικρά καρτελάκια και έτσι έχουν τη δυνατότητα να παρουσιάζονται με τη σειρά σύμφωνα  με αυτή της κλήρωσης. Όταν «τραβηχτεί» ένας αριθμός κλήρωσης τότε κάποιος από τους διοργανωτές τον ανακοινώνει , γυρνά το καρτελάκι στο ξύλινο ταμπλό που έχει τον αριθμό και οι  παίχτες που έχουν αγοράσει χαρτιά με διαφορετικούς αριθμούς σημειώνουν τον αριθμό εάν υπάρχει στα δικά τους χαρτιά.       Όταν κάποιος συμπληρώσει μια στήλη  στο ίδιο φύλλο από τους αριθμούς που έχουν κληρωθεί,  το «φωνάζει» και τότε κέρδισε «τσικουίντα», δηλαδή έκλεισε μια πεντάδα. Η πεντάδα μπορεί να είναι είτε σε ευθεία είτε διαγωνίως.

Αν καταφέρει να συμπληρώσει  όλες τις στήλες με  τους αριθμούς που πέφτουν στη λοταρία σε ένα φύλλο τότε «έκανε τόμπολα» και κέρδισε. Η τόμπολα γίνεται το απόγευμα της Πρωτοχρονιάς για να δοκιμάζουν οι τολμηροί την τύχη τους

Αλληλοραντισμός

Το  έθιμο του αλληλοραντισμού,που γινόταν  ανήμερα την Πρωτοχρονιά, εξασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία σε όσους συμμετείχαν στη διαδικασία του. Ωστόσο είχε μια μαγική επίδραση για την καλή πορεία του νέου χρόνου.

Σύμφωνα με το έθιμο, κάποιοι είχαν μικρούς ψεκαστήρες, που ήταν γεμάτοι με άρωμα. και κάνοντας βόλτα στο Λιθόστρωτο ή στο δρόμο την ώρα που συναντούσαν άτομο της συμπάθειάς τους , πίεζαν το ψεκαστηράκι και του εκτόξευαν το άρωμα

Βέβαια γινόταν πιο γοητευτική η ρίψη από το ψεκαστηράκι, όταν στόχευαν το αντίθετο φύλο και μάτια ερωτευμένα.

Το έθιμο έχει αναβιώσει στις ημέρες  μας στο Αργοστόλι στο Λιθόστρωτο.

Το έθιμο αυτό δε  έχει καταβολή  παλιά , αλλά δημιουργήθηκε κατά της αρχές του εικοστού αιώνα  Πιστεύεται πως  οι Κεφαλλονίτες  παλιά στο καρναβάλι και σε τέτοιες εκδηλώσεις παλιά έριχναν νερό και αλληλοβρέχονταν αργότερα έριχναν κομφετί και όταν αυτό τέλειωνε  ή δε μπορούσαν για λόγους οικονομικούς να το βρούνε , τότε αντικατέστησαν  το κομφετί  με άρωμα για να κάνουν τον αλληλοραντισμό τους. Το έθιμο έχει αναβιώσει στο Αργοστόλι , όμως η συμμετοχή των προσώπων είναι μόνο από νεαρά άτομα και έχει χάσει την παλιά αίγλη του και καλοπροαίρετη διαδικασία του.

Ανήμερα την Πρωτοχρονιά

 Πολλοί πηγαίνουν στην εκκλησία για να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία της ημέρας λόγω της εορτής του Αγίου Βασιλείου. Μεταλαμβάνουν την Θεία Κοινωνία για να τους δίνει δύναμη για τη νέα χρονιά.

Ο κάθε νοικοκύρης είχε την αγωνία ποιος θα του κάνει ποδαρικό, ποιος θα μπει πρώτος στο σπίτι του, για να πάει καλά η χρονιά. Πολλές φορές έφερναν στο σπίτι, κατόπιν συνεννόησης από προηγούμενες μέρες μαζί του, κάποιον που ήξεραν πως είναι καλός άνθρωπος. Δηλαδή, ανάλογα τον άνθρωπο που θα μπει στο σπίτι μας την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και μάλιστα ο πρώτος, εξαρτάται πως θα είναι η νέα χρονιά

Έτσι προσέχουν το καλό ποδαρικό ή το καλό στρικό (αστρικό).

Δεν ξεχνούν ότι την Πρωτοχρονιά δεν πρέπει να κλάψουν , δεν πρέπει να δανείσουν και να στενοχωρηθούν για να πάει η χρονιά καλά.

Τα έθιμα στα χωριά είχαν σχέση με την οικιακή οικονομία. Έτσι την ημέρα της Πρωτοχρονιάς είχαν συνήθειες και τελετές που απόβλεπαν να τους φέρουν μια χρονιά που να είναι καλή .Ξεχασμένη εθιμική συνήθεια των χωριών μας ήταν,

να παίρνουν το ψωμί της ημέρας και να το σπάζουν πάνω στα κέρατα του κριαριού ή του τράγου για να πάει καλά η κτηνοτροφική παραγωγή και έλεγαν «αυγά, πουλιά όλο κιού και κανένα κλού! ή χίλια καλά χίλια πρόβατα».

Έθιμα των Θεοφανείων

Η Τρίτη μεγάλη γιορτή του Δωδεκαημέρου είναι τα Θεοφάνεια ή τα Φώτα, που μαζί με την ημέρα του Αγιασμού και του Άη –Γιάννη, κάνουν ένα τριήμερο γιορτής των νερών.

Να ξημερώνει του Αγιασμού (5 Ιανουαρίου) γίνεται σχεδόν νυκτερινή ακολουθία στις εκκλησίες, και έπειτα ,αφού χαράξει η μέρα για καλά οι παπάδες φορώντας το πετραχήλι τους και με μια καλλιτεχνική αγιαστήρα γυρίζουν στα σπίτια και στα μαγαζιά της ενορίας τους ψάλλοντας το «Εν Ιορδάνη».

Έχουν  για συντροφιά τους ένα παιδί που κρατάει ένα σφαιρικό σίκλο (κανάτα, κουβά, δοχείο) και μέσα έχουν τον αγιασμό.

Οι παπάδες βουτούν μέσα στο δοχείο με τον αγιασμό την αγιαστούρα τους και με απότομο εξακοντισμό εκτοξεύουν τον αγιασμό στο χώρο που θέλουν να αγιάσουν.

Οι πρασινάδες και τα άνθη που είναι κατασκευασμένη η αγιαστούρα είναι τα σύμβολα που διώχνουν τα δαιμονικά ή το κάθε αντίπαλο στοιχείο του χειμώνα.

Συγχρόνως δείχνουν πως έρχεται η άνοιξη και μεγαλώνει η μέρα αισθητά.

Λένε στην Κεφαλλονιά πως τα παγανά όταν έβλεπαν τον παπά να αγιάζει έλεγαν:

«φεύγετε, να φεύγουμε

κι έφτασ’ ο νταυρόπαπας

με την αγιαστήρα του

και με τη βρεχτήρα του!»

 

Ενώ ο κόσμος πιστεύει:

«Άγιασαν τα νερά παν τα παγανά»

Παλιά έβγαιναν και παρέες από παιδιά με το σικλάκι ή το πιγκιόνι χωρίς τον παπά και άγιαζαν τα σπίτια και τα μαγαζιά. Ως συνήθως οι νοικοκυρές έριχναν μέσα στην κανάτα μεταλλικά νομίσματα.

 

Τα κάλαντα των Φώτων

 Τα κάλαντα των Φώτων δεν έχουν τη δημοτικότητα που έχουν αυτά των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς .Βέβαια βγαίνουν κάποιες παρέες και τα λένε. Έχουν τύπο πανελλήνιο που είναι κι αυτός βυζαντινής καταβολής.

 «Ήρτανε τα Φώτα και οι Φωτισμοί

και χαρά μεγάλη κι οι αγιασμοί.

Ήρτε κι η Κυρά μας Πι-γής-Πι-γής

σπάργανα βασταίνει, κερί κρατεί

και τον Άη Γιάννη παρακαλεί

Αφέντη μ’αη Γιάννη και Βαφτιστή,

κάμε τον Υιό μου Θεού παιδί…..»

 

Η νηστεία του Αγιασμού

 Την ημέρα του αγιασμού η εκκλησία μας την έχει μέρα νηστεία και κάθαρσης.

Μαγειρεύουν στα σπίτια νηστίσιμα φαγητά, αλλά τρώνε το λάδι. Δε λείπουν βέβαια την ημέρα αυτή οι λουκουμάδες και τα τηγανόψωμα. Φτιάχνουν παντού τσιγαρίδια (χόρτα γιαχνιστά), που και ο παπάς όταν έλθει για τον αγιασμό , μπορεί να δοκιμάσει μια πιρουνιά.

 

Η μέρα των Φώτων

 Η άλλη μέρα από του αγιασμού είναι των Φώτων. Ο Κεφαλλονίτης εκτιμά πολύ αυτή τη γιορτή και την θεωρεί ισάξια της Λαμπρής. Αυτό φαίνεται από τη γνωστή φράση του «κάθε Φώτα και Λαμπρή»

Το πρωί όλος ο κόσμος είναι στην εκκλησία, έχουν δε στο νου τους οι ενορίτες να δώσουν τον επίσημο μποναμά στον ιερέα τους, «την μάντσια του».

Στις περισσότερες εκκλησίες του νησιού μας οι ιερείς με τους επιτρόπους έχουν στήσει ένα ωραίο πάρκο της Βάπτισης, όσο μπορούνε πιο καλλιτεχνικό.

Επιστρατεύουν κάθε λογής πρασινάδες, ελατόκλαρα, φοίνικες και μούσκλια, ακόμη και κλαριά με πορτοκάλια για να κοσμήσουν όσο γίνεται επιβλητικά το πάρκο. Παλιά  κάποιοι ιερείς έβρισκαν ελατόχορτο από τον Αίνο και έστρωναν την επίπεδη επιφάνεια του πάρκου. Πάνω στο πάρκο και στα πλαϊνά του οι πιστοί είχαν τοποθετήσει τα δοχεία τους για να βάλλουν μέσα τον αγιασμό τους.

Για τους Κεφαλλονίτες το άγιασμα των υδάτων είναι πολύ σημαντικό, γιατί ως λαός ναυτικός έχει το νου του στραμμένο στη θάλασσα. Γι’ αυτό λέει: « να πέσει ο Σταυρός στη θάλασσα, να αγιάσουν τα νερά, να ταξιδεύουν καλύτερα τα καράβια».

 

Η Βάφτιση στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι

Την ημέρα των Φώτων γίνεται βάφτιση μετά την πρωινή λειτουργία  όπου υπάρχουν δεξαμενές νερού. Επίσης στο Αργοστόλι εκεί κοντά στη εκκλησία της Σισσιώτισσας,  στο σημείο που αρχίζει η Γέφυρα. Το πάρκο(εξέδρα για τον Δεσπότη και τους επισήμους )είναι στρωμένο με πευκιά (χαλιά) και ντυμένο με φοινικόκλαρα και έλατα.

Το θέμα  πάνω στη Γέφυρα και στη παραλία και μέσα στις βάρκες που στολισμένες σφυρίζουν εορταστικά, είναι γραφικό και η βάφτιση γίνεται πανηγυρικά με το χαρούμενο παίξιμο της Φιλαρμονικής. Παλιά ύστερα από τη βάφτιση γινόταν εξόρμηση στα ελατόκλαρα και στις πρασινάδες του πάρκου ποιος θα τις πάει στο σπίτι του  για το καλό του χρόνου και να προφυλάσσονται από θαλασσινό κίνδυνο.

Έπειτα από τη βάφτιση στο Αργοστόλι έρχεται ο Μητροπολίτης μας με το

Φέρυ -μπωτ στο Ληξούρι. Αράζει το Φέρυ μπωτ, γιομίζει κόσμο, ιερείς, επισήμους και το σώμα της Φιλαρμονικής και « σηκώνει» πόρτα , ώστε να τοποθετηθεί απέναντι από την παραλία που βρίσκεται ο πολύς κόσμος. Γίνεται η βάφτιση, αμολούνε περιστέρια και τέσσερις πέντε  νεαροί πέφτουν στα κρύα νερά για να βρούνε το σταυρό. Βάρκες, καΐκια και κάθε λογής πλεούμενο κορνάρει ως ένδειξη χαράς και συμμετοχής. Έπειτα γίνεται και άλλη βάφτιση στο κέντρο του Ληξουρίου, κοντά στην πλατεία , όπου είναι η Δημόσια Βρύση.