Της Αθηνάς Καρυώτη Χατζή και της Κατερίνας Κασίμη
Η Θεσσαλονίκη ήταν υπό Οθωμανική κυριαρχία από το 1430 ως το 1911. Στην πόλη υπήρχε εβραϊκή 
κοινότητα από τον δεύτερο αιώνα π.Χ. H Θεσσαλονίκη αποτελούσε πόλο έλξης για Εβραίους από διάφορες περιοχές, λόγω της γεωγραφικής και οικονομικής της θέσης. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης διαμορφώθηκε οριστικά ως αποτέλεσμα της μαζικής εγκατάστασης Εβραίων που είχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία το 1492, έπειτα από το βασιλικό διάταγμα του Φερδινάνδου. Ο σουλτάνος καλωσόρισε τους Εβραίους θεωρώντας ότι η εγκατάστασή τους στην πόλη θα βοηθούσε στην αύξηση πληθυσμού της αλλά και στο εργατικό δυναμικό, καθώς οι περισσότεροι ήταν έμποροι, εργάτες και ναυτικοί.
Η αρχή του τέλους για την καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας από τους Γερμανούς ήταν η πτώση της Κρήτης στα τέλη Μαΐου 1941. Η γερμανική κατοχή απέβη μοιραία για τους 45.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Στις 11 Ιουλίου 1942, το «Μαύρο Σάββατο», οι Γερμανοί συγκέντρωσαν στην Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη εννιά χιλιάδες άνδρες Εβραίους, τους οποίους υπέβαλαν σε δημόσιο
εξευτελισμό. Πολλοί από αυτούς στάλθηκαν για καταναγκαστική εργασία. Κάποιοι άλλοι απελευθερώθηκαν με αντάλλαγμα λύτρα που πλήρωσε η εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Τον Δεκέμβριο του 1942, καταστράφηκε το αρχαίο εβραϊκό νεκροταφείο με πρωτοβουλία του Δήμου Θεσσαλονίκης. Περιελάμβανε περίπου 300.000 τάφους και χρονολογούταν από τον 15 ο αιώνα. Έγινε λατομείο για ολόκληρη την πόλη. Ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν αυθαίρετα σκόρπιες σε διάφορα σημεία της πόλης παίζοντας τον ρόλο των πλακών πεζοδρομίου, ενώ άλλες χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και για την κατασκευή πισινών. Αξιοσημείωτο είναι πως η Πλατεία Ελευθερίας, στην οποία συνέβησαν τα τραγικά γεγονότα του «Μαύρου Σαββάτου», πέραν ενός μνημείου των αδελφών Γκλιντ, δεν έχει ούτε ένα στοιχείο που να τιμά τους ανθρώπους αυτούς, ενώ σήμερα λειτουργεί ως χώρος στάθμευσης.
Η πρώτη απέλαση Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Άουσβιτς έγινε στις 15 Μαρτίου 1943.Τριακόσια άδεια βαγόνια τρένου παραταγμένα στις γραμμές περίμεναν τα θύματα. Οι κάτοικοι του συνοικισμού περίπου 2.500 υπερφορτώνονται, δύο φορές απ’ όσο χωρούν σε σιδηροδρομικά βαγόνια μεταφοράς ζώων, σφραγίζονται και μεταφέρονται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του Άουσβιτς, στη 
γερμανοκρατούμενη Πολωνία. Μάλιστα, οι Εβραίοι πληρώνουν το εισιτήριό τους για το τρένο του θανάτου, καθώς ξεγελάστηκαν από τους Γερμανούς που τους είπαν πως στην Πολωνία θα έχουν καλύτερη ζωή. Η ίδια κατάσταση επαναλαμβάνεται για πολύ καιρό με Εβραίους από γύρω περιοχές που πεζοί κατευθύνονται στον σταθμό. Η καταστροφή ολοκληρώνεται με την 19η αποστολή που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη για το Άουσβιτς στις 10 Αυγούστου του 1943. Πάνω από το 96% των εκτοπισμένων Εβραίων -αδιακρίτως φύλου, ηλικίας, κατάστασης υγείας- δολοφονήθηκε στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς ή πέθανε από τις απάνθρωπες συνθήκες εγκλεισμού στα ναζιστικά στρατόπεδα.
Για την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης η καταστροφή ήταν ολοκληρωτική. Μόνο το 15% του εβραϊκού πληθυσμού επέζησε. Η Ελλάδα είναι σύμφωνα με το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος η χώρα με το υψηλότερο ποσοστό δολοφονημένων Εβραίων στην Ευρώπη, 91 %.
Υπήρξαν όμως και κινήσεις αντίστασης και αλληλεγγύης που συνέβαλαν στη σωτηρία χιλιάδων Εβραίων σε πολλές περιοχές. Στη Θεσσαλονίκη το αντιστασιακό κίνημα του ΕΑΜ στις 22 Ιανουαρίου 1943 με Εβραίους φοιτητές του Πανεπιστημίου της πόλης ίδρυσαν ένα μικρό πυρήνα αντίστασης. Περίπου 500 νέοι Εβραίοι μπήκαν σε αυτήν την οργάνωση. Οι περισσότεροι αποφάσισαν να διανύσουν πάνω από 600 χιλιόμετρα για να καταφύγουν στην Αθήνα. Αυτό το ταξίδι είχε πολλές δυσκολίες, ψυχολογικές και οικονομικές και σίγουρα
χρειαζόταν και πολλή τύχη. Κατά τη διάρκειά του έπρεπε να δωροδοκηθούν όλοι οι μεσάζοντες και εκείνοι που θα έκρυβαν Εβραίους στα σπίτια τους. Μεταπολεμικές μαρτυρίες κάνουν λόγο για περίπου 3.000 ανθρώπους που κατάφεραν να κρυφτούν στην Αθήνα και ν’ αποφύγουν την προδοσία – τόσο από Χριστιανούς όσο και Εβραίους συνεργάτες των Γερμανών – πληρώνοντας τις περισσότερες φορές τεράστια ποσά σε Χριστιανούς που τους προσέφεραν καταφύγιο. Ένας τρόπος με τον οποίο κατάφεραν να φυγαδευτούν στην Αθήνα ήταν η δημιουργία πλαστών ταυτοτήτων. Το ΕΑΜ, σε συνεργασία με τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, τον αρχηγό της αστυνομίας Έβερτ και έξι ακόμη αξιωματικούς της Αστυνομίας, πραγματοποίησαν το παράτολμο σχέδιο του εφοδιασμού των διωκόμενων Εβραίων με αυθεντικές αστυνομικές ταυτότητες. Οι Γερμανοί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους ήταν καχύποπτοι, και για αυτό έπρεπε να ληφθούν προσεκτικά όλα τα μέτρα και να μην αφεθεί τίποτε στην τύχη. Τα χριστιανικά ονόματα που εμφανίζονταν στα πλαστά δελτία ήταν καταχωρημένα στα μητρώα του Δήμου Αθηναίων, για την περίπτωση που θα γινόταν σχετικός έλεγχος από τους Ναζί. Τα αντίστοιχα πιστοποιητικά βάπτισης εκδίδονταν από την Εκκλησία με προγενέστερη ημερομηνία.
Ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό Εβραίων χάθηκαν. Σήμερα στη Θεσσαλονίκη ζουν περίπου 900 Εβραίοι, μέλη μιας πολύ δραστήριας κοινότητας.
Πηγές:
- M. Mazower, Θεσσαλονίκη, «Πόλη των Φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι, 1430-1950», μτφρ. Κ. Κουρεμένου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ. 575 κ εξ. 62
- Μ Βασιλικού, Ολοκαύτωμα/Σοά, https://www.occupation-memories.org/bildung/Die-Lehreinheiten/Holocaust/index.html
- Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, http://www.jmth.gr/article-20032014-oi-evraioi-tis-thessalonikis
- Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, Ερευνητικό Κέντρο, https://www.jewishmuseum.gr/
· Yad Vashem, Διεθνές Ινστιτούτο για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος https://www.yadvashem.org/
