Όπως σε ολόκληρη την Ελλάδα, έτσι και στα Ιόνια νησιά, υπήρχαν εβραϊκές κοινότητες που μεγάλωναν με το πέρασμα των αιώνων. Η καρδιά του εβραϊσμού του Ιονίου χτύπαγε στην Κέρκυρα και την Ζάκυνθο. Ο Εβραίοι βοηθούσαν στην οικονομική ανάπτυξη των νήσων, χωρίς όμως να έχουν καλές σχέσεις με τους γηγενείς. Αυτή ήταν η αφορμή για μία επίγεια κόλαση, τα ‘Εβραϊκά’.
Το πρώτο περιστατικό παρατηρείται το 1661 στην νήσο Ζάκυνθο. Ο πατρινός Ανδρέας Μηλιώτης, ένας πιθανόν φερέφωνο εμπορικών αντιπάλων των Εβραίων, θέλησε να εισέλθει στο γκέτο με σκοπό να αποσπάσει «τη γαϊδουροκεφαλή», καθώς υπήρχε η προκατάληψη πως οι Εβραίοι λάτρευαν το κεφάλι του τετραπόδου. Ο Μηλιώτης αποφασίζει μαζί με άλλους να εισχωρήσει στην συναγωγή το πρωί ενός Σαββάτου, την ώρα που όλοι οι Εβραίοι είχαν την καθιερωμένη πρωινή προσευχή. Την κίνηση του αυτή την απέτρεψαν οι Μαρκουλίνοι, οι Ενετοί χωροφύλακες, απομακρύνοντας τον Μηλιώτη ο οποίος μη βρίσκοντας φυσικά την γαϊδουροκεφαλή, επεσήμανε το ερμάριο στο οποίο οι ραβίνοι τοποθετούν την Παλαιά Διαθήκη. Ο Μηλιώτης, επιμένοντας στον σκοπό του, ξεσηκώνει μία μεγάλη ομάδα χριστιανών προς λεηλασία της Εβραϊκής κοινότητας, κάτι που αποτρέπει ο σύνδικος (δήμαρχος) Παύλος Γαήτας σε συνεργασία με τον Προβλεπτή(Ενετός διοικητής). Ο Μηλιώτης καταδείχτηκε από τους στρατιώτες και σκοτώθηκε.
Πενήντα χρόνια μετά, στις 12 Απριλίου 1712, ο πεντάχρονος Γεώργιος Ζερβός βρίσκεται δολοφονημένος στη Ντάβια, νοτιοανατολικά της πόλης της Ζακύνθου. Λόγο των τραυμάτων που έφερε στα χέρια και στα πόδια, δεν άργησε να διαδοθεί η φήμη ανάμεσα στους χριστιανούς πως οι Εβραίοι των σταυρώσανε εν όψει του Πεσάχ. Ο Προβλεπτής Πέτρος Βραγαδίνος θέλοντας να προλάβει ταραχές και συγκρούσεις, υπόσχεται την τιμωρία των Εβραίων, μάταια. Οι χριστιανοί δεν αρκέστηκαν στα λόγια του Προβλεπτή και επιτέθηκαν στο γκέτο. Λόγω αυτού του γεγονότος, η συνοικία έκλεισε τις πύλες, ενώ στην κεντρική πύλη αναρτήθηκε η επιγραφή «In cruce quia crucificerunt = Οι σταυρώ σταυρώσαντες σταυρωθήτωσαν». Την επιγραφή αυτή αφαίρεσε ο νεαρός τότε ποιητής Ούγος Φώσκολος, όταν κατέλαβαν το νησί οι Γάλλοι το 1797.
Ξανά στην Ζάκυνθο, και συγκεκριμένα στις 26 Μαρτίου του 1760, απόγευμα της Κυριακής του χριστιανικού Πάσχα, το κάψιμο του Ιούδα ήταν η αφορμή για το «μπούρδο των Εβραίων». Μετά από το έθιμο αυτό, μία μεγάλη ομάδα χριστιανών εισέβαλε στο γκέτο με σκοπό να λεηλατήσει τις κατοικίες των εβραίων. Κατά την σύγκρουση τους με τους Ενετούς, σκοτώθηκαν ένας πολίτης και ένας στρατιώτης. Κάτι παρόμοιο θα επαναληφθεί στην Αθήνα του 1849, εναντίον του αγγλοεβραίου τοκογλύφου Δαβίδ Πατσίφικο. Λίγο πριν τον Ιούλιο του 1797, κατά την διάρκεια του πρώτου Δημοτικού συμβουλίου επί Γαλλοκρατίας, χριστιανοί μπήκαν μέσα στο δημαρχείο απαιτώντας την απέλαση των ιουδαίων. Στην συνέχεια ο όχλος κατευθύνθηκε προς την εβραϊκή συνοικία, λεηλατώντας και κακοποιώντας τους Εβραίους. Την σύγκρουση αυτή διέλυσε ο Γάλλος αρμοστής στρατηγός Ζεντιγί, και διακήρυξε πως η Γαλλική Δημοκρατία θεωρεί όλους τους ανθρώπους ίσους, άνευ θρησκεύματος.
Το σημαντικότερο επεισόδιο, που θα πυροδοτήσει εκ νέου τις σφοδρές συγκρούσεις Εβραίων και χριστιανών, λαμβάνει χώρα στην 
Κέρκυρα. Το πρωί της 1ης Απριλίου του 1891, η οκταετής Ρουμπίνα Βήτα Σάρδα βγαίνει στον κήπο για να παίξει ε την μεγαλύτερη αδερφή της. Οι γονείς της, καταλαβαίνοντας πως η κόρη τους απουσιάζει και μετά από πολύωρες άκαρπες προσπάθειες, ειδοποιούν την αστυνομία για την εξαφάνισή της. Παρά την κινητοποίηση πολλών Εβραίων και χριστιανών, η Ρουμπίνα παραμένει αγνοούμενη. Μεσάνυχτα της ίδιας μέρας, ο πατέρας της μαζί με άλλους δύο Εβραίους πηγαίνοντας στο καφενείο, βρίσκουν το άψυχο τεμαχισμένο σώμα της οχτάχρονης σε ένα σάκο στην οδό Παλαιολόγου, πολύ κοντά στην συναγωγή των Πουλιέζων. Οι τρεις άντρες κατευθυνόμενοι προς το σπίτι κρατώντας τον σάκο, έγιναν αντιληπτοί από τον αστυνομικό κλητήρα Μιχαήλ Κουβαρά, ο οποίος έσπευσε αμέσως να καταγγείλει στις αστυνομικές αρχές πως αυτοί ήταν οι δολοφόνοι του κοριτσιού. Ο ανακριτής δεν πείσθηκε, με αποτέλεσμα να μην προβεί σε συλλήψεις. Αυτό εξόργισε τις αστυνομικές αρχές, οι οποίοι άρχισαν να μοιράζουν στον κόσμο αντίγραφα από την κατάθεση Κουβαρά ενώ παράλληλα προσπαθούσαν με μόχθο να πείσουν τον ανακριτή για την ενοχή των γονέων της Ρουμπίνας. Το σόφισμα, όπως διαπιστώνει ο εισαγγελέας, είχε κατασκευαστεί: « Τ’ ανωτέρω διαδιδόμενα έφερον το πόρισμα ότι φονείς οι Εβραίοι, άρα η φονευθείσα χριστιανή». Πλέον, γίνεται λόγος για την οκταετής Μαρία, μία χριστιανή η οποία αρπάχθηκε από τον μόδιστρο Βήτα Σάρδα από τα Ιωάννινα. Την κατάθεση Κουβαρά ήρθε να ενισχύσει το ιατροδικαστικά πόρισμα που ανέγραφε πως στο πτώμα δεν υπήρχε σταγόνα αίματος. Αυτό παρέπεμψε πολλούς χριστιανούς στην προκατάληψη πως οι εβραίοι χρησιμοποιούσαν αίμα μικρού χριστιανού για την Παρασκευή των αζύμων εν όψει του Πεσάχ. Τα αστυνομικά όργανα αυτά, συνελήφθησαν, πράγμα που εξόργισε την αστυνομία η οποία ακάλυπτα δωροδοκούσε τους ανακριτές για να αποδειχθεί η ενοχή των εβραίων.
Οι βιαιοπραγίες δεν αργούν να σημειωθούν, με την αστυνομία να ¨κάνει τα στραβά μάτια¨, με επικεφαλής τον αστυνόμο Πιέρρη, που
δήλωνε άγνοια. Σύντομα, οργισμένο πλήθος χριστιανών καταφτάνει στην είσοδο της συνοικίας για να εισβάλει μέσα, φωνάζοντας «Θάνατο στους Εβραίους!» . Άμεσα καταφτάνει ο Μητροπολίτης Ζακύνθου και Κέρκυρας Διονύσιος Λάτας, ένας άνθρωπος που κατέστειλε το έθιμο με το κάψιμο του Ιούδα για να ειρηνεύσουν τα πνεύματα, με την ελληνική σημαία στα χέρια εμποδίζοντας το πλήθος και λέγοντας «Εδώ δεν σκοτώνουν Εβραίους και δεν τους καταδιώκουν!». Λίγο αργότερα κατέφθασαν μονάδες στρατού από την Πάτρα για να σταματήσουν την σύγκρουση. Υπήρξε ένα ήπιο κλίμα για ένα μικρό χρονικό διάστημα που έπαψε να υπάρχει μετά την δολοφονία δύο ηλικιωμένων ισραηλιτών στον τόπο εργασίας τους μέσα στο γκέτο. Ακολούθησε έρευνα και καταδίωξη των υπόπτων με τις αρχές να χωρίζονται σε δύο πλευρές: με τον Θεαγένη Κεφαλά, στενό υποστηρικτή και βοηθό της φιλοσημιτικής κυβέρνησης Θεόδωρου Δηλιγιάννη που θέλει να διαλευκάνει την υπόθεση, ή με τον αστυνόμο Πιέρρη που ευνοεί τις δύο προσωπικότητες της αντιπολίτευσης Ιάκωβο Πολυλά και Γεώργιο Θεοτόκη με το παραπλανάει. Από την έκθεση Κεφαλά, μαθαίνουμε πως πολλοί Εβραίοι εγκαταλείπουν το νησί μετά τα συμβάντα, με τον αριθμό τους να ανέρχεται στους 2.500 με 3.000. Ακολουθούν πολιτικές συγκρούσεις καθώς και βιαιοπραγίες κατά των εβραίων. Στο αρχείο Θεοδώρου Δηλιγιάννη, βρέθηκε μια εμπιστευτική επιστολή από τον ανακριτή Ηλία Καγκάδη, που μιλάει για δολοφονία από τους γονείς την οχτάχρονης. Το μίσος θα εξακολουθήσει να υπάρχει μέχρι και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου οι Κερκυραίοι θα παραδώσουν χωρίς δισταγμό τους εβραίους στους Γερμανούς ναζί.
Την ίδια εποχή, στην Ζάκυνθο, με αφορμή τον φόνο της Ρουμπίνας Σάρδα, οι ζακυνθινοί στρέφονται κατά των εβραίων. Ήταν Μεγάλη Παρασκευή, 19 Απριλίου 1891, όταν οι χριστιανοί αποφάσισαν να κινηθούν συμβολικά κατά τον ισραηλιτών. Κατά την λιτάνευση του Εσταυρωμένου, περίπου 7.000 με 8.000 χριστιανοί (γίνεται μεγάλη λιτανεία που παρευρίσκεται όλο το νησί, ξεκινώντας από τον ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, χάνεται στα βάθη των αιώνων) οργανωμένοι σε ομάδες προσπάθησαν να σπάσουν τον κλοιό της φρουράς στο γκέτο, έχοντας άγριες διαθέσεις. Η έλλειψη ψυχραιμίας του αρχηγού της φρουράς ο οποίος διέταξε πυρ κατά του όχλου, οδήγησε στον θάνατο πέντε πολιτών και στον τραυματισμό άλλων τόσων ανθρώπων, ακόμα και στρατιωτών. Το κλίμα της αντεκδίκησης δεν άργησε να εκδηλωθεί. Χριστιανοί εισέβαλαν σε κατοικίες Εβραίων που βρίσκονταν εκτός γκέτο και τις λεηλάτησαν. Οι πρωταίτιοι οδηγήθηκαν σε δίκη στο Πύργο της Ηλείας, αλλά αθωώθηκαν από το δικαστήριο των ενόρκων τον Ιανουάριο του 1893. Εκείνη την ημέρα, πολλοί χριστιανοί ζήτησαν επίσης και τον παραδειγματικό λιθοβολισμό των Εβραίων.
Οι συγκρούσεις αυτές βασίστηκαν και είχαν ως αιτία διάφορα έθιμα των χριστιανών καθώς και δεισιδαιμονίες κατά των Εβραίων. Αρκετά από τα επεισόδια της Ζακύνθου ξεκίνησαν με το κάψιμο του Ιούδα, με σημαντικότερο αυτό του 1760, κάτι που έκανε τον Μητροπολίτη Κέρκυρας και Ζακύνθου Διονύσιο Λάτα να απαγορεύσει το έθιμο. Στην Κέρκυρα, το πασχαλινό έθιμο των μπότιδων, των μεγάλων πήλινων αγγείων, είχε και αυτό την αντισημιτική του υπόσταση. Από τη Μεγάλη Παρασκευή το μεσημέρι μέχρι και το Μεγάλο Σάββατο το πρωί, οι Κερκυραίοι έκλειναν τα παραθυρόφυλλα τους. Μετά την πρωινή χαρμόσυνη θεία λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, άνοιγαν τα παράθυρα και πέταγαν πήλινα αγγεία και άλλα αντικείμενα στον δρόμο λέγοντας: «Στα κεφάλια των Εβραίων, στα κεφάλια των Εβραίων!».
Τα επεισόδια αυτά επηρέασαν και την λογοτεχνία. Ο θάνατος της μικρής Ρουμπίνας, ήταν η αφορμή για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη να γράψει το αντιρατσιστικό διήγημα ¨Ο αντίκτυπος του νου¨ το 1910. Επίσης το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τα γεγονότα της Μεγάλης Παρασκευής παρακίνησε τον Γρηγόριο Ξενόπουλο να γράψει το θεατρικό έργο ‘Ραχήλ’ ενώ μεταπλάσει την υπόθεση του έργου σε ένα μυθιστόρημα με τίτλο ‘Μεγάλη Περιπέτεια’ τον Δεκέμβριο του 1894. Επίσης υπήρχαν ποιήματα τα οποία λέγαν οι Κερκυραίοι για την μικρή Μαρία,
«Δεν είναι κρίμα κι άδικο
δεν είναι κι αμαρτία
σε κοιμητήριο οβρέϊκο
να κείτεται η Μαρία;»,
ενώ εφημερίδες όπως η εφημερίδα ‘Ρωμηός’ φιλοξένησε ποιήματα που είχαν πολιτικές διαστάσεις:
Τέλος, η θέση της αστυνομίας σε όλες τις συγκρούσεις δεν είναι ξεκάθαρη. Τα αστυνομικά τμήματα Ζακύνθου και Κέρκυρας απαρτίζονταν από ντόπιους αστυνομικούς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η ‘δικαιοσύνη’ να παίρνει πάντα το μέρος των χριστιανών, έμμεσα, κάνοντας τα στραβά μάτια. Από την πρώτη στιγμή της δολοφονίας της Ρουμπίνα Βήτα Σάρδα, όλα τα πορίσματα ήταν υποκειμενικά, χωρίς να υπάρχει μια ξεκάθαρη εικόνα. Οι γυναίκες των στρατηγών και των αστυνομικών οργάνων μετά τα γεγονότα, αγόραζαν δωρεάν ότι ήθελαν από την εβραϊκή συνοικία λέγοντας περιπαιχτικά στους Εβραίους εμπόρους «Βάλ’ τα εις τον λογαριασμόν». Φυσικά, η υπόθεση της δολοφονίας της οκταετούς Ρουμπίνας παραμένει μυστήριο μέχρι και σήμερα!
Ρέρρας Πάρης
Πηγές:
Λιάτα, Ε. (2008). Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος στον κυκλώνα του αντισημιτισμού: η» συκοφαντία για το αίμα» του 1891, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Γκατένιο Όσμο Ν. (2005). Από την Κέρκυρα στο Μπιρκενάου και στην Ιερουσαλήμ. Η ιστορία μίας Κερκυραίας, Εκδόσεις Γαβριηλίδης.
Τα «Εβραϊκά»: Οι ταραχές κατά των Εβραίων της Κέρκυρας και της Ζακύνθου, Σαν Σήμερα, https://www.sansimera.gr/articles/1466
Το πογκρόμ του 1891- Τα ¨Εβραϊκά¨ της Κέρκυρας, Corfu History, https://www.corfuhistory.eu/?p=2429
