Μουσικογραφίες

     Το 2022 εορτάστηκαν διεθνώς τα 100 χρόνια από την γέννηση του Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), ενός σπουδαίου, πρωτοπόρου και διεθνώς αναγνωρισμένου συνθέτη. Ο εορτασμός περιλάμβανε πλήθος εκδηλώσεων: συναυλίες, συνέδρια, εκθέσεις, διαγωνισμούς σύνθεσης στη μνήμη του που κατέκλυσαν όλο τον πλανήτη, αποδίδοντας τιμή σε μια από τις σημαντικότερες μεγαλοφυΐες της τέχνης του 20ού αιώνα.

Ο Ξενάκης γεννήθηκε από Έλληνες γονείς στην Βραΐλα της Ρουμανίας. Σε εφηβική ηλικία ήρθε στην Ελλάδα, για να φοιτήσει σε ένα σχολείο που παρείχε υψηλού επιπέδου εκπαίδευση, την Αναργύρειο- Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών. Μεγάλοι σταθμοί στη ζωή και τη δράση του συνθέτη ήταν οι σπουδές του στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου – ταυτόχρονα με την έναρξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου – η ένταξή του στην Αντίσταση και στο ΕΑΜ, ο σοβαρός τραυματισμός του στα Δεκεμβριανά, το πέρασμά του στην παρανομία λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων και η αναγκαστική του διαφυγή στη Γαλλία μετά την απώλεια της ελληνικής υπηκοότητας. Στη Γαλλία, όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του, συνεργάστηκε επί σειρά ετών με τον διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ, κάνοντας σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα όπως μεταξύ άλλων το περίπτερο Philips, ενώ ήρθε σε επαφή και με σημαντικούς Γάλλους συνθέτες και μουσικούς όπως ο Ολιβιέ Μεσσιάν.

Η διπλή ιδιότητά του ως αρχιτέκτονα και συνθέτη, είναι ένα ιδιαίτερο στοιχείο της δημιουργικής του ταυτότητας. Ως συνθέτης, πέρασε ενεργά στην πρωτοπορία του 2^ου μισού του 20ού αιώνα, εφαρμόζοντας με πρωτοποριακό τρόπο την ιδέα της μαθηματικής μοντελοποίησης της μουσικής. Αξιοποιώντας μαθηματικά μοντέλα από την θεωρία των πιθανοτήτων, την συμβολική λογική, την θεωρία αριθμών, την θεωρία παιγνίων κ.ά., κατέληξε σε μία εντελώς προσωπική μέθοδο μουσικής δημιουργίας. Η ηχητικότητα των έργων του είναι πρωτοφανής, μνημειώδης και εξαιρετικά τολμηρή, με την εισαγωγή μουσικών χειρονομιών όπως μεταξύ άλλων οι «ηχητικές μάζες», τα «ηχητικά νέφη από στικτούς ήχους», τα  «ολισθαίνοντα τονικά ύψη» και οι «δενδρώσεις» (διακλαδώσεις). Τα παραπάνω συνδυάζονται με μία ιδιαίτερη αγάπη και γνώση του συνθέτη για τους αρχαίους πολιτισμούς και ειδικότερα για την αρχαία Ελλάδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πρωτοποριακοί για την εποχή του πειραματισμοί αναφορικά με τον ρόλο του χώρου στην μουσική εμπειρία, όπως αυτοί εκφράζονται στα έργα του της ηλεκτρονικής μουσικής, αλλά και όχι μόνο (βλ. «Τερρετέκτωρ» και «Νόμος Γάμμα» για συμφωνική ορχήστρα στο παράρτημα ενδεικτικών συνδέσμων ακρόασης). Η χρήση της προηγμένης για την εποχή τεχνολογίας στην μουσική δημιουργία ανήκε επίσης στα ενδιαφέροντα του πρωτοποριακού συνθέτη, ο οποίος μάλιστα προχώρησε και στην κατασκευή ενός είδους εξειδικευμένου υπολογιστή με το όνομα «Πολυαγωγία (UPIC)», στον οποίο ήταν προσαρμοσμένο ένα σχεδιαστήριο όπου μπορούσε κάποιος να σχεδιάσει μία γραφική παράσταση, η οποία στη συνέχεια θα μεταφραζόταν αλγοριθμικά σε μουσικό έργο. Τέλος, σημαντικό στοιχείο της δημιουργικής της σκέψης αποτελούσε η ιδέα του «πολύτεχνου» μουσικού έργου, ενός θεάματος – ακροάματος που μπορεί να συνδυάζει πολλαπλά αισθητικά ερεθίσματα (τα λεγόμενα «Πολύτοπα»).

Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί μαθητές και μαθήτριες του σχολείου μας είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν στις 9 Δεκεμβρίου 2022 την ζωντανή εκτέλεση του συμφωνικού έργου του Ιάννη Ξενάκη «Μεταστάσεις», καθώς και του έργου του  «Ικέτιδες του Αισχύλου» για κουαρτέτο χάλκινων πνευστών και έγχορδα, στην πρόσφατη αφιερωματική συναυλία για την επέτειο των 100 ετών από την γέννηση του Ξενάκη, της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στο Μέγαρο Μουσικής.

Φ.Κοσώνα

[Καθηγήτρια ΠΕ79

Ειδίκευση: Θεωρητικά Ευρωπαϊκής Μουσικής]

[*όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από την επίσημη ιστοσελίδα για τον Ιάννη Ξενάκη: https://www.iannis-xenakis.org/ ]

Ενδεικτικές Βιβλιογραφικές Πηγές:

• Μάκης Σολωμός: «Ιάννης Ξενάκης, Το Σύμπαν ενός ιδιότυπου δημιουργού», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (2008).
• «Ιάννης Ξενάκης: Κείμενα περί Μουσικής και Αρχιτεκτονικής». (Επιλογή κειμένων – μουσικολογική επμέλεια: Μάκης Σολωμός, μετάφραση: Τίνα Πλυτά. Εκδόσεις Ψυχογιός [2001]).
• https://www.iannis-xenakis.org/ (Επίσημη ιστοσελίδα για τον Ιάννη Ξενάκη)
• Μία γενική παρουσίαση για τη ζωή, τις αντιλήψεις και το έργο του Ιάννη Ξενάκη (επιμέλεια παρουσίασης: Φ. Κοσώνα, Γ. Κωσταρίκας): https://www.youtube.com/watch?v=DFOJlwUj7QE
• Ο Ιάννης Ξενάκης μιλά για τα παιδικά του χρόνια: https://www.youtube.com/watch?v=5LPLEo_aa-k
• Ο Ιάννης Ξενάκης μιλά για τα νεανικά – φοιτητικά του χρόνια: https://www.youtube.com/watch?v=LEE5pMJfzV8
• Ο Ιάννης Ξενάκης μιλά για την αρχιτεκτονική https://youtu.be/l5ckn6EO9DQ
• Αναδημοσίευση συνέντευξης του Ιάννη Ξενάκη το 1978: https://www.lifo.gr/culture/music/iannis-xenakis-den-yparhei-den-tha-yparxei-pote-eleytheri-koinonia

Ενδεικτικοί σύνδεσμοι για ακρόαση έργων του Ιάννη Ξενάκη:

• «Μεταστάσεις» (για συμφωνική ορχήστρα)  https://youtu.be/uaPVaPPDmVs (score-video)
• «Τερρετέκτωρ» (για συμφωνική ορχήστρα, με την οδηγία να κάθονται οι 88 μουσικοί της ορχήστρας ανάμεσα στο κοινό) https://youtu.be/37ajOyhcl_c (ζωντανή εκτέλεση – βίντεο)
• «Νόμος Γάμμα» (για συμφωνική ορχήστρα, με την οδηγία να κάθονται οι 98 μουσικοί της ορχήστρας ανάμεσα στο κοινό) https://www.youtube.com/watch?v=0muZwIL8UPA
•  «Jonchaies» (για μεγάλη συμφωνική ορχήστρα) https://youtu.be/MZ5771zMOeE (score-video)
• « Pleiades » (για 6 κρουστούς)  https://youtu.be/SN8Zl4-cDoU
• « Psappha » (για κρουστά σόλο) https://youtu.be/1CT5nSkePzg
• “Theraps” (για σόλο Κοντραμπάσο,Τάσος Κάζαγλης: Κοντραμπάσο) https://youtu.be/Q6HQbxYPzYc