Τὸ ἐρώτημα ἔκανε ἕνα παιδὶ στὸ Βαρβάκειο Γυμνάσιο, ἀλλὰ ἐκφράζει τὴν ἀπορία πολλῶν, καὶ ὄχι μόνο παιδιῶν. Ἂν καὶ φαίνεται νὰ ἀφορᾶ ἐξειδικευμένες θεολογικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς γνώσεις, εἶναι ἐρώτημα ποὺ μπορεῖ νὰ ἀπαντηθεῖ ἔγκυρα μὲ τὴν ἁπλὴ λογική, πρᾶγμα ποὺ τὸ κάνει ἀκόμα πιὸ ἐνδιαφέρον, ταυτόχρονα φέροντας στὴν ἐπιφάνεια ἕνα ἄλλο ζήτημα, ἐκεῖνο τῆς ἐπάρκειας τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ μας συστήματος.
Δὲν εἶναι εὐχάριστο νὰ συνειδητοποιεῖ κανεὶς ὅτι ξοδεύεται στὸ σχολεῖο τόσος χρόνος, μὲ ἀποτέλεσμα τὰ παιδιὰ νὰ μὴν ἔχουν μάθει οὔτε κἂν τὸ πιὸ ἀπαραίτητο!, νὰ χρησιμοποιοῦν τὴ λογική τους!
Ἀντιμέτωποι μὲ ἕνα πρόβλημα, τὸ πρῶτο ποὺ κάνουμε εἶναι νὰ διευκρινίσουμε τοὺς ὅρους. Χωρὶς γνώση τοῦ προβλήματος, δὲν γίνεται νὰ ὑπάρξει πιθανότητα γιὰ ἀπάντηση.
Τί σημαίνει ἡ προέλευση; Τί ἀκριβῶς ἐννοοῦμε ὅταν ἀναφερόμαστε σὲ προέλευση ἀπὸ τὸν Θεὸ ἢ ἀπὸ τὸν πίθηκο; Χρειάζεται νὰ ἔχουμε πρῶτα ἕναν ὁρισμὸ τοῦ ἀνθρώπου. Πῶς θὰ προσπαθήσουμε νὰ ζητήσουμε τὴν προέλευση τοῦ ἀνθρώπου, ἂν δὲν γνωρίζουμε γιὰ τί μιλᾶμε, ἂν δὲν γνωρίζουμε τί εἶναι ἕνας ἄνθρωπος;
Εἴμαστε ἐξοικειωμένοι μὲ εἰκόνες ποὺ παρουσιάζουν τὴν ἐξέλιξη ἀπὸ τὸν πίθηκο στὸν ἄνθρωπο μέσα ἀπὸ τὶς ἀλλαγὲς στὸ ἀνθρώπινο σῶμα. Ἀπὸ ποιὸ σημεῖο καὶ μετὰ μποροῦμε νὰ μιλοῦμε γιὰ ἄνθρωπο; Ὑπάρχει συγκεκριμένο ὕψος, κάποια ἰδιαίτερη στάση, μέγεθος τοῦ τριχώματος, δυνατότητες τῶν αἰσθήσεων; Πότε ἀκριβῶς περνᾶμε ἀπὸ τὸν πίθηκο στὸν ἄνθρωπο; Ποῦ τοποθετεῖται, μὲ ποιὰ κριτήρια, μέσα στὴ συνέχεια τῆς ἐξέλιξης, ἡ ‘στιγμὴ’ τῆς μετάβασης, ἀπὸ τὴν ὁποία καὶ μετὰ μποροῦμε νὰ μιλοῦμε γιὰ ἄνθρωπο καὶ ὄχι γιὰ πίθηκο;
Ἤδη μὲ ὅσα ἔχω πεῖ ὣς τώρα, προϋποθέτω προέλευση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν πίθηκο, καὶ ἁπλῶς ἀναζητῶ τὴ στιγμὴ τῆς ἀποφασιστικῆς ἀλλαγῆς. Εἶναι σωστὸ αὐτό; Δὲν ἔχω κἂν ὁρίσει τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος! Ἂν δὲν γνωρίζω ποιά εἶναι ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου, τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματά του, πῶς θὰ ἐντοπίσω τὴ στιγμὴ τῆς ‘ἀλλαγῆς’, ὅταν ἡ φύση τοῦ πιθήκου ὑποχωρεῖ καὶ στὴ θέση της ἀναδύεται ἡ ἀνθρώπινη φύση, ὅσο κι ἂν διαρκεῖ ἡ μετάβαση, χρόνια, αἰῶνες, χιλιετίες…
Τώρα, ἔστω ὅτι τὸν ἄνθρωπο δημιουργεῖ ὁ Θεός. Κάνουμε μιὰ ὑπόθεση, καὶ προχωροῦμε γιὰ νὰ τὴν ἀποδείξουμε ἢ νὰ τὴν ἀπορρίψουμε. Τί θὰ σήμαινε ἡ προέλευση ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν πίθηκο; Χρειάζομαι πάλι ὁρισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, ὅμως ἐδῶ ἔχω βοήθεια, ἐπειδὴ ἔχω τὸν ὁρισμὸ τῆς δημιουργίας.
Καὶ εἶπεν ὁ θεός, ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν…
καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ’ εἰκόνα θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν…
Ὁ μαθητὴς ποὺ ἔκανε τὴν ἐρώτηση γιὰ τὴν προέλευση τοῦ ἀνθρώπου, αὐτὸ σκεφτόταν, ἀπὸ τὴν μιὰ τὴν ἐξέλιξη ἀπὸ τὸν πίθηκο, ἀπὸ τὴν ἄλλη τὸν Θεὸ ποὺ δημιουργεῖ τὸ πρῶτο ζευγάρι, τὸν Ἀδὰμ καὶ τὴν Εὔα. Ἡ διαφορὰ ἀνάμεσα στὰ δύο εἶναι ἀχανής, τὸ δίλημμα εἶναι πραγματικό, ἀρκεῖ νὰ δεχτεῖ κανεὶς κατὰ γράμμα καὶ ὄχι συμβολικὰ ὅσα περιέχει τὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου. Πολλοὶ τὸ δέχονται ἀκριβῶς ἔτσι.
Πόσο λογικὸ καὶ πιθανὸ εἶναι αὐτό, καὶ πῶς θὰ ταιριάξει ἔστω λίγο μὲ τὶς εἰσηγήσεις τὶς ἐπιστήμης, οἱ ὁποῖες ἔχουν τεκμηριωθεῖ καὶ δὲν εἶναι κάτι ποὺ μποροῦμε ἢ συμφέρει νὰ περιφρονήσουμε; Ἂν ἡ Γένεσις προτείνει νὰ δεχτοῦμε κυριολεκτικὰ ὅτι ὁ Θεὸς πῆρε χῶμα, ἔφτιαξε λάσπη καὶ ἔπλασε τὸν ἄνθρωπο, εἶναι ἕνα βιβλίο ποὺ δὲν ἀξίζει οὔτε τὸν κόπο ποὺ θὰ κάνουμε γιὰ νὰ τὸ πετάξουμε στὰ σκουπίδια.
Ἡ διήγηση τῆς Δημιουργίας στὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως εἶναι συμβολική, καὶ ὄχι μόνο αὐτή, ἀλλὰ καὶ ἡ δημιουργία τῆς γυναίκας ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ ἄνδρα, καὶ ἡ γέννηση τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὴν Παναγία χωρὶς τὴν μεσολάβηση σεξουαλικῶν σχέσεων, καὶ ἡ σφαγὴ τοῦ Ἰσαὰκ ἀπὸ τὸν πατέρα του, ποὺ τελικὰ δὲν ἔγινε, καὶ πολλὰ ἀκόμη, ποὺ ἂν τὰ πάρεις κατὰ γράμμα ἡ θρησκεία μας εἶναι γιὰ κλάματα.
Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἀπὸ τὸν χριστιανισμὸ προέρχονται οἱ πιὸ φιλοσοφικοὶ καὶ ἐπιστημονικοὶ πολιτισμοί. Ὁ Νίτσε, ἂν καὶ ἄθεος καὶ μανιώδης πολέμιος τοῦ Χριστοῦ, ἔλεγε ὅτι χωρὶς τὸν χριστιανισμὸ δὲν θὰ συνέβαινε ποτὲ ἡ ὑπερανάπτυξη τῆς ἐπιστήμης ποὺ κατόρθωσε ὁ δυτικὸς ἄνθρωπος.
Ἔστω λοιπὸν ὅτι τὸν ἄνθρωπο δημιουργεῖ ὁ Θεός, καὶ ἔστω ὅτι ὁ συμβολισμὸς τῆς δημιουργίας ποὺ περιέχει ἡ Βίβλος, σημαίνει τὴν ἐξέλιξη, δηλαδὴ ἡ διήγηση ὅτι ὁ Θεὸς ἔφτιαξε τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ χῶμα, σημαίνει τὴν προέλευσή μας ἐν μέρει ἀπὸ τὸν πίθηκο καὶ τὴν ὑπόλοιπη κτίση ποὺ προϋποθέτει ὁ πίθηκος, γιατὶ κι αὐτὸς κάπως προέρχεται.
Τότε λοιπὸν δὲν ἔχει νόημα νὰ ποῦμε ὅτι προερχόμαστε ἀπὸ τὸν πίθηκο, γιατὶ ἀπὸ τὸν πίθηκο κατάγεται αὐτὸ ποὺ ἀκόμα δὲν εἶναι ὁ ἄνθρωπος, ἀλλὰ μιὰ ἄλλη μορφὴ τοῦ πίθηκου. Τὸ χῶμα στὴν περίπτωση αὐτὴ μιᾶς συμβολικῆς ἑρμηνείας, σημαίνει τὴν κατώτερη φύση μας, ἐκείνη ποὺ μοιραζόμαστε μὲ τὰ ἄλλα ζῶα.
Καὶ ἔπλασεν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς καὶ ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν.
Ἡ ἀλλαγὴ ποὺ ἀναζητοῦμε, ἡ μεταβολὴ τοῦ πίθηκου σὲ ἄνθρωπο, εἶναι ἡ στιγμὴ ἢ χιλιετία ἢ ὅποια διάρκεια, ὅταν ἕνα προηγουμένως χαριτωμένο ἢ ἄσχημο ζῶο μεταμορφώνεται, ἀποκτάει δυνατότητα νὰ εἰκονίζει τὸν Θεὸ καὶ νὰ ἔρθει σὲ μιὰ τέλεια ἑνότητα μαζί Του.
Συνοπτικά. Ὁ ἄνθρωπος δὲν γίνεται νὰ προέρχεται ἀπὸ τὸν πίθηκο, διότι καὶ ὁ πίθηκος προῆλθε ἀπὸ ἀλλοῦ. Τὸ ἀλλοῦ αὐτὸ εἶναι ἡ κοινὴ προέλευση πιθήκου καὶ ἀνθρώπου. Νὰ ποῦμε πὼς ὁ ἄνθρωπος προέρχεται ἀπὸ τὸν πίθηκο, σημαίνει μόνο ἕνα στάδιο τῆς προέλευσής του καὶ μᾶλλον τῆς προέλευσης ἑνὸς μέρους μόνο τῆς φύσης του, ἐκείνου ἀκριβῶς τοῦ μέρους, ποὺ δὲν ἀνήκει στὴν ἀνθρώπινη οὐσία — ἂν οὐσία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ θεία εἰκόνα. Πότε τὸ ζῶο αὐτὸ μεταμορφώνεται καὶ ἀποκτάει μιὰ νέα φύση χωρὶς νὰ χάνει οὔτε τὴν προηγούμενη, ἑπομένως μιὰ σύνθετη φύση;
Σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν homo erectus, ἀλλὰ καὶ τὸν νεαντερτάλιο, μὲ τὸν ὁποῖο ἐπὶ 30000 χρόνια δὲν εἶχε καμμιὰ οὐσιαστικὴ διαφορά, καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν ἴδιο τὸν προηγούμενο ἑαυτό του, ὁ ἀρχαϊκὸς homo sapiens ἢ ἄνθρωπος τοῦ Κρὸ–Μανιὸν ἀρχίζει ξαφνικὰ νὰ φτιάχνει ἀντικείμενα μὲ αἰσθητικὴ καὶ θρησκευτικὴ λειτουργία!
Ἡ ἐκπληκτικὴ αὐτὴ μεταμόρφωση δὲν ἔχει βιολογικὴ ἀντίστοιχη, ὁ homo sapiens παρέμενε πάντα ὁ ἴδιος βιολογικὰ — εἶχε τὸ ἴδιο ἀκριβῶς σῶμα καὶ ἐγκέφαλο — καὶ ἐμφάνισε τόσο μεγάλη καὶ ξαφνικὴ πολιτισμικὴ διαφορά, μὲ ἰδεογράμματα, ζωγραφιὲς στὰ σπήλαια, γλυπτά, στολίδια, πεποίθηση σὲ μετὰ θάνατον ζωή!, ὥστε ἡ σχετικὴ ἔρευνα μιλάει γιὰ πολιτισμικὸ big bang, ἀπ’ ὅπου ἄλλαξε τὸ ὄνομά του σὲ homo sapiens sapiens ἢ μοντέρνο ἄνθρωπο.
Γιώργος Βαλσάμης, θεολόγος
