Στο διάλειμμα

Γράφει ο Καλαντζής Δημήτρης, Β΄1
Στον στίχο 360 της Α΄ραψωδίας της Ιλιάδας η Νηρηίδα Θέτις αναδύεται από την θάλασσα με την μορφή ομίχλης και συναντά τον γιο της Αχιλλέα για να τον παρηγορήσει μετά την σύγκρουσή του με τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα και την απόφασή του να αποχωρήσει από τον πόλεμο.
Αυτό μας θυμίζει ανάλογα φυσικά ή μετεωρολογικά φαινόμενα σήμερα:
Δροσουλίτες
Πρόκειται για κινούμενες σκιές που παρατηρούνται κοντά στο Φραγκοκάστελο των Σφακίων. Το όνομά τους σχετίζεται με την εμφάνισή τους κατά τις πρωινές ώρες, μαζί με την πρωινή δροσιά. Σύμφωνα με το ορισμό της λέξης από τον Πέτρο Βλαστό, είναι σκιές κινούμενες «μέσα στην καταχνιά σαν κατεβαίνει ο κρύος αγέρας από τον Ψηλορείτη στον κάμπο το πρωί το καλοκαίρι», που οι ντόπιοι τις εκλαμβάνουν σαν στρατό. Κάθε χρόνο μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου κατά τις πρωινές ώρες, για ένα περίπου δεκάλεπτο, πριν ή κατά την ανατολή του ήλιου και όταν πρόκειται να φυσήξει βοριάς μετά την πρωινή υγρασία, παρατηρείται από τον κάμπο γύρω από το κάστρο σειρά από σκιές ανθρώπινες, αλλού πυκνές κι αλλού αραιότερες, που κινούνται από το μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπου προς το Φραγκοκάστελλο. Η εποχή που παρατηρείται το φαινόμενο συμπίπτει με την εποχή που έγινε φονική μάχη μεταξύ των εξεγερμένων κατοίκων και πολυάριθμου τουρκικού σώματος. Ακόμη και κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, λέγεται ότι γερμανική περίπολος άνοιξε πυρ εναντίον τους. Στο πέρασμα του χρόνου, έχουν γίνει διάφορες έρευνες του φαινομένου κι έχουν προταθεί ποικίλες εξηγήσεις/ερμηνείες των δροσουλιτών, από το μαζικό αυτοϋπνωτισμό μέχρι τον (πρακτικά αδύνατο) αντικατοπτρισμό καραβανιού από τη αφρικανική ακτή. Σύμφωνα με μία εξήγηση το φαινόμενο οφείλεται σε οφθαλμαπάτη που προκαλείται από την εξάτμιση της πρωινής δροσιάς. Η ελαφριά ομίχλη που δημιουργείται από αυτή την εξάτμιση μοιάζει συχνά να δημιουργεί διάφορες φιγούρες που μπορούν να εκληφθούν και ως ανθρώπινες.
Αντικατοπτρισμός
Ένα από τα πιο συχνά φαινόμενα που παρατηρούμε στα καλοκαιρινά μας ταξίδια στον αυτοκινητόδρομο όταν η θερμοκρασία χτυπάει κόκκινο, είναι ο καθρεφτισμός του ουρανού ή ενός αντικείμενο στο δρόμο. Αυτό μας δημιουργεί την εντύπωση ότι στο βάθος του δρόμου υπάρχει νερό. Το φαινόμενο αυτό το παρατηρούν συχνά και οι ταξιδιώτες της ερήμου. Ο ουρανός που καθρεφτίζεται στην έρημο δημιουργεί την εντύπωση της επιφάνειας μιας λίμνης ή θάλασσας η οποία διαρκώς απομακρύνεται όσο την πλησιάζεις. Πρόκειται για ένα φυσικό φαινόμενο που ονομάζεται αντικατοπτρισμός.
Ο αντικατοπτρισμός παρατηρείται όταν το έδαφος είναι πολύ θερμό. Το στρώμα αέρα που υπάρχει ακριβώς πάνω από το έδαφος είναι πιο θερμό σε σχέση με τον υπόλοιπο αέρα που βρίσκεται ψηλότερα. Ο δείκτης διάθλασης δεν παραμένει ο ίδιος και έτσι η πορεία διαδρομής του φωτός αλλάζει. Μια φωτεινή ακτίνα που έρχεται από ένα αντικείμενο αλλάζει συνεχώς διεύθυνση, γιατί μπαίνει σε οπτικά αραιότερα στρώματα αέρα. Τελικά, κοντά στο έδαφος υφίσταται ολική ανάκλαση, με αποτέλεσμα η δέσμη να φτάνει στα μάτια μας – μέσα στο αυτοκίνητο. Το αποτέλεσμα είναι να σχηματίζεται το είδωλο του αντικειμένου στο έδαφος και ο παρατηρητής να το βλέπει ανεστραμμένο. Έτσι, ο οδηγός, βλέπει τον αντικατοπτρισμό του ουρανού και του δημιουργείται η εντύπωση πως βλέπει νερό! Αυτή ακριβώς είναι η εξήγηση και για τις οάσεις που νομίζουν πως βλέπουν συχνά ταξιδιώτες της ερήμου.
Fata Morgana
Το φαινόμενο του αντικατοπτρισμού Fata Morgana παρατηρείται κάτω από συγκεκριμένες φυσικές, μη ελεγχόμενες συνθήκες. Το καλοκαίρι, όταν ο αέρας φυσά στην επιφάνεια της θάλασσας και είναι πολύ πιο κρύος από τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, τότε πλοία, οροσειρές και παγόβουνα ίπτανται επάνω στον ορίζοντα, εκεί που η θάλασσα συναντά τον ουρανό. Η θερμοκρασιακή αναστροφή επιτρέπει να διαφύγει θερμότητα δια της ακτινοβολίας στο διάστημα. Η απρόσκοπτη αλληλεπίδραση μεταξύ του ζεστού υπερκείμενου αέρα και του πυκνότερου ψυχρού μπορεί να δράσει ως διαθλαστικός φακός, δημιουργώντας ένα κατακόρυφο ανεστραμμένο είδωλο επί του οποίου φαίνεται να αιωρείται το απομακρυσμένο ευθύ είδωλο.
Η Φάτα Μοργκάνα παρατηρείται συνήθως τις πρωινές ώρες μετά από μια ψυχρή νύχτα που έχει ως αποτέλεσμα τη διαφυγή θερμότητας δι” ακτινοβολίας στο διάστημα. Η πρώτη αναφορά σε «Φάτα μοργκάνα» στα αγγλικά, το 1818, αφορούσε έναν παρόμοιο αντικατοπτρισμό που παρατηρήθηκε στο Στενό της Μεσσίνας, ανάμεσα στην Καλαβρία και τη Σικελία. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο στις κοιλάδες των ψηλών βουνών, όπως η κοιλάδα Σαν Λούις του Κολοράντο, όπου το φαινόμενο μεγεθύνεται εξαιτίας της καμπύλωσης του πυθμένα της κοιλάδας που αντισταθμίζει την καμπυλότητα της Γης. Παρόμοιο είδος αντικατοπτρισμού έχει παρατηρηθεί επίσης στο Κόλπο Τογιάμα στη δυτική ακτή της Ιαπωνίας καθώς και στις Μεγάλες Λίμνες της Βόρειας Αμερικής. Είναι πιθανό να παρατηρηθεί στις Αρκτικές θάλασσες σε πολύ γαλήνια πρωινά, ή συχνά στις καλυμμένες με πάγο κρηπίδες της Ανταρκτικής.
Ο θρύλος θέλει την ετεροθαλή αδελφή του βασιλιά Αρθούρου, Μόργκαν ή αλλιώς Μοργκάνα λε Φέϊ, ειδική στη δημιουργία οπτικών ψευδαισθήσεων να είναι υπεύθυνη για αυτά τα παράδοξα φαινόμενα. Η Fata Morgana (όπως καθιερώθηκε στην ιταλική γλώσσα) κατοικούσε σε κρυστάλλινα παλάτια στο βυθό της θάλασσας και μπορούσε να εμφανίζει ψεύτικες εικόνες κάστρων που αιωρούνταν επάνω από ακτές, παρασύροντας έτσι τους ναυτικούς σε ναυάγια. Στην Σικελική παράδοση η Fata Mrgana υποδηλώνει έναν ιδιαίτερο είδος διπλού αντικατοπτρισμού, κατά τον οποίο εμφανίζονται αντικείμενα ενωμένα-αντίστροφα κατά κορυφή. Τα αντικείμενα αυτά στην πραγματικότητα βρίσκονται έως και εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά και εμφανίζονται παραμορφωμένα (υπερυψωμένα, ανεστραμμένα, μεγεθυμένα) επάνω στον ορίζοντα. Η εικόνα μεταβάλλεται κάθε λεπτό και εξαφανίζονται απρόσμενα όπως εμφανίστηκαν.
Η «Φάτα Μοργκάνα» υπάγεται στους ανώτερους αντικατοπτρισμούς (superior mirage), που διακρίνονται από τους πιο συνηθισμένους κατώτερους αντικατοπτρισμούς (inferior mirage), οι οποίοι δημιουργούν την οφθαλμαπάτη μακρινών νερόλακκων στην έρημο και «υγρού οδοστρώματος» στους πολύ ζεστούς δρόμους. Το φαινόμενο Φάτα Μοργκάνα ανήκει στα Μετεωρολογικά φαινόμενα.