Στο διάλειμμα

Γράφει ο Κρητικάκης Νεκτάριος, Β΄1

Αφιέρωμα για την συμπλήρωση 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή

Ο όρος Μικρασιατική Καταστροφή είναι όρος που έχει υιοθετηθεί από τους ιστορικούς για να περιγράψει τα αποτελέσματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας στην Ελλάδα και στον Ελληνισμό γενικότερα.

Συγκεκριμένα αναφέρεται στο τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-22, τη φυγή της ελληνικής διοίκησης από την Τουρκία, που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, κατά τη Συνθήκη των Σεβρών μετά τον Α’  Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως και την άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου και τη γενικευμένη εκδίωξη και εξόντωση μεγάλου μέρους του ελληνικού και χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας. Συνολικά, οι Μικρασιάτες Έλληνες πρόσφυγες έφτασαν τους 900.000 το φθινόπωρο του 1922.

Τα μέτρα των Τούρκων για την εξόντωση του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας

Ο πλήρης απολογισμός της καταστροφής αυτής που συντελέστηκε σε δύο περιόδους (1914-1918 και 1920-1924) είναι πράγματι πολύ δύσκολος. Οι αρπαγές και οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ιδρυμάτων, η καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων, με τα αντίποινα των Τούρκων για τη Μικρασιατική Εκστρατεία να περιλαμβάνουν βασανισμούς αιχμαλώτων, ακρωτηριασμούς, θανάτωση βρεφών, βιασμούς, η ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και της απειλής του θανάτου, αλλά και ατέλειωτες πορείες και κακουχίες στα τάγματα εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού) με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν σ” αυτά, οι απαγχονισμοί, καθώς και οι εκτελέσεις με αποφάσεις τουρκικών δικαστηρίων. Αυτές οι προσπάθειες εξόντωσης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί πλήρως.

Οι πρώην σύμμαχοι της Ελλάδας κατά τον Α” Παγκόσμιο Πόλεμο, Γαλλία, Ιταλία και Μεγάλη Βρετανία, σταδιακά μετέστρεψαν την πολιτική τους υπέρ της Τουρκίας (ιδιαίτερα οι δύο πρώτες) ενώ οι ΗΠΑ ουδέποτε είχαν εμπλακεί σε πόλεμο με την Τουρκία και το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν η εξυπηρέτηση των εμπορικών συμφερόντων τους στην Ανατολία. Περαιτέρω, η πρώην σύμμαχος Ρωσία, μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων και τη συνθηκολόγηση με τη Γερμανία μετατράπηκε σε εχθρό της «Αντάντ», δέχθηκε επίθεση από αυτήν (μία επίθεση στην οποία πήρε μέρος και η Ελλάδα) και στράφηκε προς την Τουρκία. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ενθάρρυνε τους Έλληνες να συνεχίζουν τον πόλεμο, όσο αυτός προωθούσε τα συμφέροντα της χώρας του και μετά τους εγκατέλειψε στην τύχη τους ενώ οι άλλες δυνάμεις (Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία) είχαν έρθει είτε σε φανερή είτε σε κρυφή συμφωνία με την Τουρκία.

Τον Ιούλιο του 1922 η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη ψήφισε τον νόμο Περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομαδόν ερχομένων εις Ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής. Ο νόμος αυτός θα εμπόδιζε την άφιξη – σωτηρία την προσφύγων που θα συνέρρεαν στην Ελλάδα μετά την αποτυχία της Μικρασιατικής εκστρατείας. Ο νόμος αυτός λειτουργούσε εναντίον των Μικρασιατών Ελλήνων και ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους η κυβέρνηση κατηγορήθηκε ότι πρόδωσε την Ελλάδα.

Στις 4:30 π.μ. της 6 Αυγούστου του 1922, ο τουρκικός στρατός επιχείρησε δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους ενέργειες που είχαν διερευνητικό χαρακτήρα, προσβάλλοντας ευάλωτα σημεία των ελληνικών γραμμών άμυνας. Στη δεύτερη από τις δύο περιπτώσεις (η πρώτη αποκρούστηκε με επιτυχία) οι εχθρικές δυνάμεις κατάφεραν να διασπάσουν τη γραμμή άμυνας με συνέπεια τη σύμπτυξη των Ελλήνων μαχητών. Οι τουρκικές δυνάμεις συνέχισαν τις επιτυχίες τους απέναντί στον Ελληνικό Στρατό του οποίου ένα μεγάλο μέρος αντιστάθηκε πλην όμως ένα άλλο μεγάλο μέρος του αιχμαλωτίζεται, αποτέλεσμα των λανθασμένων ενεργειών των διοικητών του.

Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ” Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης αφήνοντας τους ανυπεράσπιστους Μικρασιάτες στο έλεος των Τούρκων, οι οποίοι ιδίως στην περιοχή της Σμύρνης μέχρι τέλους διαβεβαιώνονταν από τις Ελληνικές Αρχές και την Αρμοστεία (Στεργιάδης) ότι δεν υπήρχε κίνδυνος και λόγος ανησυχίας. Μάλιστα δε, δια στόματος του  υπουργού Στρατιωτικών Νικολάου Θεοτόκη οι Σμυρνιοί διαβεβαιώθηκαν ψευδώς πως «η Σμύρνη δεν θα εγκαταλειφθεί». Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε στον Γ. Παπανδρέου (Διοικητής Χίου) όταν ο τελευταίος τον συμβούλευσε να ενημερώσει τον Ελληνικό πληθυσμό για εκκένωση: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα».

Στις 24 Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου αναχώρησε και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη οι χιλιάδες των προσφύγων, Έλληνες και Αρμένιοι, που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου 1922, αναχώρησαν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Ο μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αρ. Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σε φορτηγίδα η οποία τον μετέφερε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη και από εκεί κατέφυγε στη Γαλλία.

Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1922, δηλαδή δύο ημέρες πριν από την έναρξη της καταστροφής της πόλης, είχε εκδηλωθεί στρατιωτικό κίνημα στη Χίο και τη Μυτιλήνη. Αυτό είχε ως συνέπεια όλος σχεδόν ο ελληνικός στόλος με το σύνολο των πλοίων να τεθεί υπό τους κινηματίες για τη μεταγωγή του ελληνικού στρατού προς το Λαύριο, προκειμένου να επικρατήσει η επανάσταση στην Αθήνα. Το θωρηκτό Κιλκίς που είχε ως βάση τη Σμύρνη, με την έκρηξη του κινήματος μετέβη στη Σάμο όπου και παρέμεινε προκειμένου να επιβάλει την επανάσταση παρότι οι καπνοί της καταστροφής, κατά την ημέρα, και το φέγγος της πυρκαγιάς, κατά τη νύχτα, ήταν ορατά τόσο από τη Χίο όσο και από τη Σάμο.

Στις 15 Σεπτεμβρίου 1922, κατά την τρίτη ημέρα της καταστροφής της Σμύρνης, το θωρηκτό Κιλκίς απέπλευσε και ενώθηκε με το θωρηκτό Αβέρωφ, μεταξύ Χίου και Σάμου, είχε αποχωρήσει από τη Διασυμμαχική Ανταντική Ναυτική Δύναμη μετά από ανταρσία.

Οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη το πρωί της 9^ης Σεπτεμβρίου, με σχετική τάξη, όμως από το βράδυ της ίδιας ημέρας, Τούρκοι πολίτες αρχικά, και στρατιώτες στη συνέχεια, άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και φόνους. Την Κυριακή κατέφθασαν νέες δυνάμεις του τουρκικού στρατού, ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες.

Μέχρι την Τετάρτη, 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, η οποία ισοπεδώθηκε. Από το βράδυ της ίδιας ημέρας, εντάθηκαν οι λεηλασίες και οι φόνοι Ελλήνων οι οποίοι κράτησαν για πολλές ημέρες μετά την είσοδο των Τούρκων στην πόλη. Κατά τα επεισόδια αυτά κατακρεουργήθηκε και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο παρέδωσε στον όχλο ο νέος διοικητής της πόλης, υποστράτηγος Νουρεντίν.

Οι σφαγές κατά Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους έκαναν τον Αμερικανό Πρόξενο στη Σμύρνη, Τζωρτζ Χόρτον να γράψει: «Ένα από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος».

Την Τετάρτη εκδηλώθηκε και η φωτιά, αρχικά στην αρμενική συνοικία. Κατά την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ο εμπρησμός ήταν αναμφίβολα προμελετημένος και οργανωμένος, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες που τον διέπραξαν χρησιμοποίησαν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες. H φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο).

Η πόλη εκκενώθηκε από τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό της και τους χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει εκεί (κατά τον Λ. Οικονόμου έφταναν τους 300.000), μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο).

Αποτέλεσμα: 25.000 νεκροί και τραυματίες στρατιώτες. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 800.000 νεκρούς. Οι περισσότεροι που ήρθαν ήταν ηλικιωμένοι, γυναίκες και ορφανά καθώς οι άνδρες ηλικίας 18-45 ετών με απόφαση των Τούρκων έμειναν πίσω και στάλθηκαν σε πορείες θανάτου (τάγματα εργασίας). Τα τάγματα εργασίας ήταν μία από τις μεθόδους εθνοκάθαρσης που χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους, αφού οι περισσότεροι εργάτες πέθαιναν. Αυτοί ήταν μη μουσουλμάνοι. Εκτιμάται ότι μέχρι το τέλος του 1918 περίπου 250.000 Έλληνες είχαν χάσει τη ζωή τους σ” αυτά τα τάγματα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα 70.000.

Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά, είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ’ ότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.

Έχουν γραφεί διάφορα βιβλία για την Μικρά Ασία και ενδεικτικά θα αναφέρουμε μερικά. Την εμπειρία του στα τάγματα εργασίας περιέγραψε στο βιβλίο του Το Νούμερο 31328, Το βιβλίο της σκλαβιάς, ο Ηλίας Βενέζης, που μαζί με άλλους 3.000 Αϊβαλιώτες υποχρεώθηκε να υπηρετήσει σ” αυτά για 14 μήνες από το 1922, σε ηλικία 18 ετών. Αυτός ήταν ο ένας από τους 23 συμπατριώτες του που επιβίωσαν. Επίσης στο βιβλίο της Διδώ Σωτηρίου Ματωμένα Χώματα περιγράφεται η ζωή του Μανώλη Αξιώτη ένα μέρος της οποίας έζησε ο ίδιος στα τάγματα εργασίας.

Η Μάστιγα της Ασίας, που εκδόθηκε το 1926 από τον τότε αμερικανό πρόξενο Τζόρτζ Χόρτον αναφέρει μεταξύ άλλων και τη μεγάλη φωτιά της Σμύρνης η οποία την κατέστρεψε, ενώ έχει εκδώσει και το βιβλίο Αναφορικά με την Τουρκία στο οποίο περιγράφει επίσης γεγονότα  εκείνης της περιόδου. Επίσης η Μαύρη Βίβλος του πρώην Αναπληρωτή Υπουργού Εξωτερικών Γιάννη Καψή αναφέρεται στην ιστορία της καταστροφής και το χρονικό της συγκλονιστικής γενοκτονίας μέσα από τις καταθέσεις των χιλιάδων προσφύγων, που μόλις είχαν γλιτώσει, ενώπιον των ελληνικών δικαστικών Αρχών.

14 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ, ΗΜΕΡΑ ΕΘΝΙΚΗ ΜΝΗΜΗΣ

Σύμφωνα με το Νόμο 2645 /ΦΕΚ 234/1998 καθιερώθηκε η 14η Σεπτεμβρίου ως ημέρα τιμής και μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό κράτος.

Τάγματα Εργασίας