Ο κωμικός λόγος του Αριστοφάνη ομοιάζει με τα ορμητικά νερά του ποταμού, που παρασύρει τον θεατή με χίλιους δύο τρόπους, άλλωστε ο άνθρωπος κατά τον Αριστοτέλη ως «ζῷον γελαστικόν» έχει μια φυσική ροπή προς το γέλιο και τη χαρά . Ο θεατής της αρχαίας Αθήνας παρακολουθεί τις παραστάσεις του ποιητή στο θέατρο του Διονύσου, ακούει και βλέπει τα κωμικά σκαρφίσματα της γλώσσας κωμικών ανθρώπων σε ευφάνταστες σκηνές, σκέφτεται και προβληματίζεται και πάντα μα πάντα γελάει. Αν και η διδακτική δύναμη της κωμωδίας είναι καθολικά παραδεκτή, ωστόσο, βασικό ζητούμενο της τέχνης του Αριστοφάνη είναι το γέλιο του θεατή, και για να το εκμαιεύσει χρησιμοποιεί στο έπακρο την εφευρετικότητά του.
Ο Αριστοφάνης πάντα στο πλαίσιο της πόλης και με επίκεντρο την κοινωνική ή θρησκευτική ζωή επιδιώκει μέσω των έργων του την κωμική αντιστροφή μιας απαιτητικής κατάστασης. Με ζηλευτή άνεση περνάει από τη σάτιρα των αρχόντων και των πολιτικών της Αθήνας στη διακωμώδηση των θεών και των ανθρώπων των γραμμάτων, ενώ δε διστάζει ακόμα να ειρωνευτεί και τον ίδιο του τον εαυτό. Μέσω αυτής της επικριτικής διάθεσης διαμορφώνεται το σατιρικό γέλιο του Αριστοφάνη, το οποίο συμπορεύεται με την πιο λεπτή ειρωνεία και κάνει τους θεατές να ξεσπούν σε οργίλο γέλιο για τα κακώς κείμενα της κοινωνίας τους. Ωστόσο, ο ποιητής προκαλεί στους θεατές και το ποιητικό γέλιο, το γέλιο της ευθυμίας, το γέλιο, που ζεσταίνει την καρδιά και εναρμονίζει τον άνθρωπο με τη φύση, τη ζωή και τον έρωτα. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ο ποιητής έχοντας θέσει πάνω από καθετί άλλο το γέλιο του θεατή επιτυγχάνει την κωμική κάθαρση του θεατή «δι’ ἡδονῆς και γέλωτος», βάσει του αντίστοιχου προς την τραγωδία ορισμού της κωμωδίας. Ο θεατής μέσω του γέλιου λυτρώνεται και ανακουφίζεται ψυχικά από τις υπερβάσεις της ζωής, τις καταπιέσεις του καθημερινού βίου, τα άγχη και τις ανησυχίες.
Βιβλιογραφία
Παππάς, Θ. 2019. Αριστοφάνης. Ο Ποιητής και το έργο του. 2η έκδ. Αθήνα: Gutenberg.
Οι μηχανισμοί πρόκλησης του αριστοφανικού γέλιου
Ο Lesky υπογραμμίζει τη γλώσσα ως τον πρώτιστο φορέα του αριστοφανικού χιούμορ, οι κωμικότητες που περικλείονται σε καθημερινές καταστάσεις απλώς ακολουθούν. Ο Σπυρόπουλος συνεχίζει τη σκέψη του Lesky, προσδιορίζοντας τη γλώσσα, όχι μόνο ως το μέσο έκφρασης της κωμικότητας, αλλά ως παράγοντα, που γεννά, εξελίσσει κι ολοκληρώνει τις κωμικές δράσεις. Ευρηματική κι ανεξάντλητη η γλώσσα του Αριστοφάνη, ξεδιπλώνεται με τον πιο ευφάνταστο τρόπο μέσω της κωμικής λέξης και των εκφραστικών μέσων για να προκαλέσει το γέλιο των θεατών, κι άρα τον στόχο της.
Η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται ότι αγαπάει τα βωμολοχήματα, ενώ ο εκπρόσωπός της δεν παύει να τα χρησιμοποιεί ακατάπαυστα, παρόλο που συχνά κατηγορεί τους ομοτέχνους του για υπερβολική χρήση αυτών. Προκειμένου να προκαλέσει το γέλιο στους θεατές, αλλά και στους κριτές, και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι οι αντίπαλοί του, επιστρατεύει την αισχρολογία για την αισχρολογία. Δευτερευόντως, η αισχρολογία συμβάλλει στην ανάδειξη της σοβαρότητας των προβληματισμών του ποιητή, που αφορούν στην κοινωνικοπολιτική και πολιτιστική πραγματικότητα της Αθήνας του 5ου αιώνα π. Χ., αλλά και αποσκοπεί στην προβολή των ερωτημάτων, που τον ανησυχούσαν, σχετικά με τις συμφορές που ταλάνιζαν τον δημόσιο βίο.
Η καυστική σάτιρα και τα ειρωνικά σχόλια απέναντι στους απλούς πολίτες αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά της αριστοφανικής κωμωδίας. Η σάτιρα γελοιοποίει, δεν δείχνει σεβασμό στην ανθρώπινη υπόσταση, σπάει κάθε φραγμό ηθικής, και μέσω της αμφισβήτησης και της ανατροπής προκαλεί ευχαρίστηση και απόλαυση στον θεατή, ο οποίος ξεσπάει σε γέλια. Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τα καυστικά και ειρωνικά σκώμματα με μέτρο και σωστή αναλογία για να πετύχει τον σκοπό του. Σατιρίζει αδυναμίες ψυχικής ή ηθικής φύσεως πολιτών, ενώ δεν σταματά να ειρωνεύεται και να καυτηριάζει τους ψεύτες και τους υποκριτές, τους άνανδρους και τους φυγόπονους, τους κόλακες και τους συκοφάντες, τους ανήθικους και τους κατεργάρηδες. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η σάτιρα του Αριστοφάνη εκτός απ’ τους απλούς πολίτες, συχνά στρέφει τα βέλη της και στους ανθρώπους του πνεύματος.
Βιβλιογραφία
Γεωργούση, Μ. 2015. Σπουδαίον / Γελοίον. Σημασίες, Λειτουργίες και η Σχέση των όρων μεταξύ τους στις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Αθήνα: Παπαζήση.
Lesky, A. 2015. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Νέα ελληνική έκδοση αναθεωρημένη, Μτφ. Α. Τσοπανάκης. Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
