μέρος 4 ο
Ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη
Με απόφαση των νικητών συμμάχων του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου στις 7:50΄το πρωί της 2ας Μαΐου 1919 το κύριο σώμα του ελληνικού Στρατού Κατοχής αποβιβάστηκε στην προκυμαία της Σμύρνης και έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τους Έλληνες κατοίκους της πόλης.
Έλληνες της Σμύρνης παρακολουθούν την είσοδο
Ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνητου ελληνικού στόλου στον λιμένα της πόλης
Η οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού
Ο Μουσταφά Κεμάλ οργάνωνε αντάρτικο στρατό ορίζοντας ως έδρα της επαναστατικής του κυβέρνησης την Άγκυρα . Η υπεροχή των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων τον υποχρέωσε να επιβάλει στον στρατό τήρηση αμυντικής στάσης, που ουσιαστικά σήμαινε αποφυγή μάχης και υποχώρηση. Σκοπός ήταν να απομακρυνθεί ο ελληνικός στρατός από τις βάσεις του και να εξαναγκαστεί να πολεμήσει σε τόπο που θα επέλεγαν οι Τούρκοι. Οι Τούρκοι επέλεξαν ως τοποθεσία άμυνας την περιοχή ανατολικά της γραμμής Αφιόν Καραχισάρ – Εσκί Σεχίρ, που θα τους επέτρεπε να αποκρούουν τις ελληνικές επιθέσεις παρασύροντας τις ελληνικές δυνάμεις σε μεγαλύτερη απόσταση από τις βάσεις ανεφοδιασμού. Παράλληλα ο Κεμάλ δημιουργούσε νέα στρατιά τακτικού στρατού και ισχυρό ιππικό. Στις 13 Αυγούστου 1922 άρχισε η αναμενόμενη μεγάλη επίθεση των Τούρκων. Εκδηλώθηκε στην <<εξέχουσα>> του Αφιόν Καραχισάρ , με κύρια προσπάθεια στα νότια. Το μέτωπο διασπάται και το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα αναγκάστηκε να υποχωρήσει, ενώ τουρκικές δυνάμεις προέλαυναν.
Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού και η τουρκική επίθεση
Η Μικρασιατική Καταστροφή
Η Φιλιώ Χαϊδεμένου σε συνέντευξη για την εισβολή των Τούρκων στα Βουρλά αφηγείται: <<Είμαστε ακόμα στο κτήμα λίγο και έρχεται ο αδερφός μου, στρατιώτης, και λέει στον πατέρα μου : << Πατάς .>> λέει , ο πατέρας μου ήταν στο πατητήρι και πατούσε σταφύλια ,<< Πατάς σταφύλια .>> , του λέει << Τι θα το κάνεις το μούστο βγες απ’ το πατητήρι, θα φύγωμε >> ,<< Τι λες παιδί μου, του λέει, πού θα πάμε ; >>. << Θα φύγωμε, οι Τούρκοι θα μας σφάξουν <<Όχι , λέει , δε θα μας σφάξουν , και άλλη φορά γίνανε γεγονότα , λέει , αλλά τα αντιμετωπίσαμε , θα καθίσουμε, θα περάσει η κατάσταση και δεν πειράζει, μπορεί να μας πάρουν και τίποτα απ’ τα σπίτια μας , μπορεί να μας υποχρεώσουν να τους δώσουμε και λεφτά, θα τα κάνουμε όλα , αλλά θα μείνουμε . >> . << Μπαμπά , του λέει , δε τα ξέρεις καλά τα πράγματα, γίνεται καταστροφή . >> . << Εγώ δε φεύγω , λέει ο πατέρας μου . Βλέπεις αυτή την περιουσία, του λέει , εγώ ούτε κανέναν αδίκησα , ούτε κανενός, λέει, το ψωμί έφαγα ούτε τίποτα, αγωνίστηκα και έκανα τόση περιουσία . Δεν την αφήνω να φύγω. Θα φτιάξουν πάλι τα πράγματα . Φύγετε και ελάτε πάλι . Το κεφάλι μου να μου κόψουνε στην εξώπορτα, λέει, δε φεύγω. >> . Ώσπου να κινηθούμε και να κάνουμε, ακούμε φωτιά , ακούμε πυροβολισμούς! Τι είναι ; Σφάζουν στα γειτονικά σπίτια , βγαίνουνε καπνοί φωτιά . Ακούμε τον Μούχταρη τον κοινοτάρχη δηλαδή , τον είχαν πάρει οι Τούρκοι και γύριζε έξω στον δρόμο μαζί τους και έλεγε : << Εβγαάτε έξω παραδώσετε τα όπλα και δε θα σας πράξουν οι Τούρκοι >> . Φυσικά δε το έκανε κάνεις αυτό , αυτόν τον είχαν πάρει οι Τούρκοι δια της βίας να το λέει . Τότε για να μη μπούνε στα σπίτια και βρούνε τα όπλα και μας σκοτώσουν , λέγαμε όταν δεν βρουν όπλα δε μας πειράξουν . Είχαμε ένα πηγάδι μες την αυλή· έπαιρνα εγώ τα όπλα , τις χειροβομβίδες , γιατί είχαμε μάλνιχερ , μάουζερ και χειροβομβίδες , και τα έριχνα μέσα [ … ] εκεί ρίξαμε και πολλά λεπτά , ο κόσμος και εμείς και όλοι που είχαμε, ας πούμε, τα λεπτά , χρυσαφικά , τα ρίχναμε στο πηγάδι . Αυτό το κάναμε γιατί νομίζαμε ότι θα γίνει κάτι και μετά πάλι θα πάμε στα σπίτια μας και θα μπορούμε να τα βρούμε . Καθίσαμε δυο ημερόνυχτα μέσα στο σπίτι μας, και μετά μας βάλανε φωτιά απ’ την πίσω πόρτα , βγήκαμε στον δρόμο . Πού να πάμε; Λέμε ας πάμε στου Κρεμιζή , ένα άλλο μεγάλο σπίτι πιο κάτω . Πάμε εκεί, μπήκαμε μέσα σ’ εκείνο το σπίτι πολύς κόσμος, μέχρι κει είχαμε και τον αδερφό μου . Μπήκαμε , μπαίνουνε οι Τούρκοι . Οι Τούρκοι είχανε , βγάνανε τα σαρίκια, κάτι μεγάλα μαντήλια δηλαδή , τα δένουν απ’ τις τέσσερεις άκρες , τα κρατούσανε , μπαίνουνε μέσα και ζητάγανε λεπτά , γιατί η μόνη τους φράση ήτανε αυτή, και οι πόρτες που ήτανε κλειστές φωνάζανε : << aç kapıyı keratalar gavur para istiyor >> . Αυτό γυρεύανε, λεπτά , όλο λεπτά, και μπήκανε μέσα εκεί οι Τούρκοι και λέγανε ρίξτε μέσα και ρίχνανε ο κόσμος λεπτά , χρυσαφικά ό,τι είχε . Εμείς ήμαστε στο απάνω πάτωμα τα κορίτσια και οι νέες . Είπαν οι Τούρκοι : << Θα ανεβούμε απάνω, δεν θα πειράξουμε τα κορίτσα, μόνον λεπτά θέλουμε . >>. Ανέβηκαν . Ορθοί βέβαια εμείς και στριμωγμένοι , χιλιάδες κόσμος . Ήρθε ένας Τούρκος στη διπλανή μου την κοπέλα και της έλεγε: λεφτά . Φορούσε τα σκουλαρίκια της το σταυρό της εδώ φορούσε . Ώσπου να ξεκουμπώσει το σκουλαρίκι της , τραβάει αυτός το μαχαίρι της κόβει και τ’ αυτί, το ρίχνει μέσα εκεί στο μαντήλι του που είχε δεμένο . Εγώ προσπαθώ να ξεκουμπώσω τα σκουλαρίκια μου, δεν ξεκουμπώνει. Εκείνη την ώρα έκανα μια έτσι , ήρθε μες στο μυαλό μου , Βαγγελίστρα μου λέω , είχαμε κοντά μας τη Παναγία τη Βαγγελίστρα, και ήταν εκεί απ’ έξω στο σπίτι. << Βαγγελίστρα βοήθησέ με , λέω , να ξεκουμπωθεί το σκουλαρίκι μου και δε θα ξαναβάλω ποτέ πια στη ζωή μου. >> . Πράγματι έβγαλα τα σκουλαρίκια μου , το σταυρό μου, πέντε καβάσια ίσως είχε ο σταυρός μου, με μαργαριτάρι πέτρα, και τα βραχιόλια μου του τα δώσα , τα έριξε μέσα , τα πήρε, αυτός έφυγε , ήρθανε πάλι άλλοι Τούρκοι και γυρεύαν .
Τα Βουρλά της Μικράς Ασίας
Και στον δρόμο πηγαίνοντας και προχωρώντας τρέχοντας , δεξιά και αριστερά όπως βγαίναν απ’ τα σοκάκια με τα πολυβόλα, όσοι σκοτωνότανε , όσοι μένανε . Ερχόταν οι Τούρκοι μας ορμούσανε , όσες κοπέλες περνάνε , όσες σφάζανε, όσες ρίχνανε κάτω . Ήταν μια γυναικά να είναι κάτω σκοτωμένη και το παιδάκι της να τη θηλάζει στο στήθος . Ο καθένας όπου ήθελε έμπαινε και όπου ήθελε έβγαινε και οποίον ήθελαν σφάζαν και ό,τι ήθελαν κάναν . Δεν είχε πια να πεις είναι ο δικός μου μαζί, τίποτα , ούτε είχες μυαλό τι κάνεις, τίποτα ![...] Εκεί γίνηκε ένα μεγάλο δράμα γιατί έκλαιγε ένα μωρό . Ακούγονται : <<Σσσσσς, βάλτο στο βυζί σου .>> , << Δεν έχω γάλα .>> λέει αυτή . << Βάλτο στο χέρι σου , το χέρι σου στο στόμα του .>> ,<< Δεν μπορώ να το κάνω .>> , << Σφίξ’το δυνατά .>> . << Δεν μπορώ να το κάνω . >> . Ακούγεται : << Ένα μαντήλι , ένα μαντήλι . >> και μετά ένα κλάμα του παιδιού μισοπεθαμένο, και τίποτα άλλο . Το πρωί βλέπω μια γυναίκα και την έσπρωχναν ο καθένας να περάσει, και αυτή στέκονταν με ένα παιδί στο χέρι πεθαμένο . << Άντε .>> της λέει μια , << Πέτα το να φύγωμε ,τι κάνεις !>> , << Αχ .. , λέει αυτή , πού να πάω . Όχι, εδώ θα πεθάνω , είναι το πρώτο μου παιδί, νεόνυμφη είμαι , το πρώτο μου παιδάκι είναι, πέθανε!Τον άντρα μου , λέει ,τον σκότωσαν οι Τούρκοι, τι να την κάνω τη ζωή μου! >> . Αυτοί του Κεμάλ ήτανε, πώς να σου πω , τους επιστράτευε από κάθε χωριό , δεν είχε στρατό ο Κεμάλ . Και ανοίξανε τις αποθήκες και πήρανε και φάγανε , και πήρανε και ντυθήκανε με ελληνικά στρατιωτικά ρούχα. Τέτοια φοράγανε οι Τούρκοι που μας σφάζανε!>>. Έτσι, λοιπόν, όπως αναφέρει η Φιλιώ Χαϊδεμένου, ξεκίνησαν για τη Σμύρνη, αλλά στον δρόμο, σε ένα αμπέλι, τους περικύκλωσε ο κεμαλικός στρατός και τους πήγε πίσω. Όταν πήγαν στην πόλη, τους βάλανε στο Κονάκι (διοικητήριο), όπου, σύμφωνα με τη μαρτυρία της, δεν γύρευαν ούτε φαΐ ούτε ψωμί, μόνο νερό . Εκεί η Μικρασιάτισσα έχασε τον πατέρα της, τον οποίο έσφαξαν οι Τούρκοι . Σε δυο μέρες έφυγαν από εκεί μη γνωρίζοντας τίποτα πού θα πάνε . Συγκεκριμένα λέει : << Σε δυο μέρες φύγαμε . Μας σηκώσανε, πού πάμε , πού δε θα πάμε, τίποτα . Εμείς οι κοπέλες είχαμε τα σπίρτα, είχαμε κάψει τα ματοτσίνορα και τα φρύδια μας , και τα ρούχα τα είχαμε σκίσει κουρέλια ,και κρέμονταν έτσι για να δείχνουμε ότι είμαστε, πώς να σου πω , γριές, για να μη μας παίρνουνε οι Τούρκοι . […] Φτάσαμε στην παραλία , ήταν ελληνικά πλοία, τα είχαν επιταγμένα οι Αμερικάνοι.>> . Στη Σμύρνη το πρωί του Σάββατου της 27ης Αυγούστου , πριν ξημερώσει καλά , χιλιάδες άνθρωποι , βουβοί , κατευθύνθηκαν στην προκυμαία . Στις 10:30 π.μ. οι πρώτοι έφιπποι τσέτες του Μπεχλιβάν μπήκαν στη Σμύρνη από την Πούντα , προχώρησαν στη Μπελλαβίστα , έφτασαν στο κέντρο της προκυμαίας, πήγαν στο διοικητήριο . Στους << TIMES >> της Νέας Υόρκης δημοσιεύτηκε: << Η σφαγή λαμβάνει τεράστιες διστάσεις . Την νύκτα της Τρίτης 30 Αυγούστου χιλιάδες Αρμενίων εσφάγησαν .>>
Σκηνή της καταστροφή της Σμύρνης και προσωπογραφία του Χρυσοστόμου σε λαϊκή εικόνα της εποχής ( Αθήνα , Εθνικό Ιστορικό Μουσείο )
Η πυρπόληση και η καταστροφή της Σμύρνης
Την Τετάρτη 31 Αυγούστου έγινε ο εμπρησμός της Σμύρνης. Ο Αγγελομάτης γράφει : << Από την πρωΐαν της 31ης Αυγούστου είχε τεθή εις πλήρη εφαρμογή το σχέδιο του Νουρεντίν . Αι φλόγες του εμπρησμού ανεπήδων εις μίαν και την άλλην σμυρναϊκήν συνοικίαν , ώστε ν’ αποτελέσουν αληθή αλυσίδα , από την οποίαν ελάχιστοι θα εξέφευγον κρίκοι . Τα σημεία μόνον και τα κτήρια που ήθελαν οι στρατιώται και τα αλλά όργανα του Νουρεντίν να διασωθούν , διεσώζοντο .>>. Πολλοί ξένοι και Έλληνες αυτόπτες μάρτυρες περιγράφουν σκηνές φρίκης κατά τις μέρες της πυρκαγιάς και δίνουν στοιχεία. Η συγγραφέας Νίτσα Παραρά Ευτυχίδου αναφέρει : <<Ρίχνανε με γκαζοτενεκέδες και με κουβάδες τη βενζίνα και το πετρέλαιο και ανάβανε φωτιά .>>. Ένας Γάλλος αφηγήθηκε ότι το βράδυ της πυρκαγιάς συνάντησε στην οδό Χατζηστάμου << ομάδα 200-300 Τούρκων οπλισμένων , οι οποίοι απάντησαν αταράχως ότι είχαν εντολήν ν’ ανατινάξουν και να καύσουν τα σπίτια της συνοικίας […] και όταν έφευγα από το σπίτι μου αι εμπριστικαί βόμβαι έπιπτον βροχηδόν επ’ αυτής .>> . Και η σύζυγος ενός Αμερικανού ιεραποστόλου έλεγε : << Ανήλθα εις τον πύργον του αμερικανικού κολλεγίου εις τον Παράδεισον και με διόπτρας είδα τους Τούρκους στρατιώτας να θέτουν πυρ εις τα σπίτια . Είδα ακόμη Τούρκους να παραμονεύουν τους χριστιανούς και να τους σκοτώνουν .>> . Η Αργυρώ Χατζηπετρή διηγείται τις εικόνες της καταστροφής που βίωσε: << Η μητέρα μου φώναζε «Βαστάτε με από την ρόμπα, βαστάτε με!» , η γιαγιά μου μας βαστούσανε από τα χέρια, να φωνάζουν τα παιδιά , να κλαίνε, άλλα που δεν είχανε πατέρα , άλλα που δεν είχανε μάνα , άλλα δεν είχανε κανένα . Έβλεπες μπόγους πεταμένους μέσα εδώ και στους δρόμους.>> . Από αυτή την καταστροφή δεν θα μπορούσαν λείψουν οι βαρβαρότητες και η διαστροφή.
Η Σμύρνη στις φλόγες
Εικόνα της πυρπόλησης της Σμύρνης από πλοίο που βρισκόταν στο λιμάνι της
Ο Εμμανουήλ Καζός θυμάται : << Παίρναν πρώτα τις κοπέλες, τις ατιμούσανε και τις σφάζανε . Ύστερα κόβανε τη ράχη στους βυζούς και κάνανε κομπολόγια. Και λέγανε « Πώς χαίρονται οι Τούρκοι στολισμένοι και τσι Γκιαούρηδες αποκεφαλισμένοι.». Ακόμα και βρέφη υπέστησαν τη φρικαλεότητα του διωγμού. Τα παιδιά που ήταν μέσα στην κούνια , τα μωρά παιδιά , άλλο ήτανε ένα χρονώ , άλλο μισό χρονώ , πάνε οι κερατάδες με τη λόγχη , όπως ήταν, μια μες την κοιλιά, πάνε . Τα μεγάλα τα αγόρια, εμένα η μάνα μου για να με γλυτώσει να μην με πάρουν οι Τούρκοι, μου ΄βάλε του κοριτσιού φουστάνια .>>. Για την διαλογή των ατόμων μας πληροφορεί η συγγραφέας Νίτσα Παραρά Ευτυχίδου : << Τις κοπέλες τις ξεχωρίζανε και τις ατιμάζανε , τις γερόντισσες τις αποτελειώνανε με έναν πέλεκυ, τους νέους τους στέλνανε στα τάγματα εργασίας και όσοι είχαν απομείνει,τους πήρανε αιχμάλωτους.>> .
Ο Αμερικανός Πρόξενος στη Σμύρνη
George Horton
Ο Αμερικάνος Πρόξενος στη Σμύρνη George Horton, συγκλονισμένος από το μέγεθος της καταστροφής, καταγράφει : << … Δεν έλειπε τίποτα από την ωμότητα , την αγριότητα , την ακολασία και όλη εκείνη τη μανία του ανθρώπινου πάθους, που , όταν τους δοθεί η ευκαιρία , υποβιβάζουν το ανθρώπινο γένος σε ένα επίπεδο κατώτερο και από του αγριότερου κτήνους … Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα
που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος .>> . Πολλοί άνθρωποι προκειμένου να σωθούν μεταμφιέζονταν. Η Φανή Βαρσακέλη – Καρακατσάνη αναφέρει : << Οι άντρες έβαζαν ασβέστη στα γένια τους να φαίνονται ότι είναι γέροι.>>. Οι περιουσίες τον Ελλήνων αφέθηκαν στα χέρια των επιδρομέων. Κανείς εκείνη την ώρα δεν σκεφτόταν τα χρήματα · μόνο να σωθεί. Η Στάσα Ισηγόνη αφηγείται για τη γιαγιά της , που προσπάθησε να σώσει προσωπικά αντικείμενα: << Η γιαγιά μου ετοίμασε μια βαλίτσα και έβαλε όλα τα ασημικά και τα ΄σερνε στην αρχή , δεν μπορούσε και να σηκώσει , τα ΄σερνε, τα ΄σερνε, δεν μπορούσε άλλο πια, κουράστηκε και τα αμόλησε. >> .
Η αλλοφροσύνη στο λιμάνι της Σμύρνης
Στο λιμάνι είχε μαζευτεί όλη η Σμύρνη . Μετά από λίγο προστέθηκαν και οι κυνηγημένοι από γύρω περιοχές. Ο Προέδρος Ένωσης Μικρασιατών Ν. Ερυθραίας εξιστορεί : << Έτρεχαν απάνω στον κόσμο με τα αλόγα και δεν τους ένοιαζε αν σκότωναν , αν τραυμάτιζαν, αν, αν, αν . Δεν τους ενδιέφερε τίποτα , έτρεχαν να προλάβουν για να παν να πιάσουν το λιμάνι του Τσεσμέ να σφάξουνε περισσότερους να μην προλάβουνε να φύγουν .>>. Ο κόσμος απελπισμένος προσπαθεί να ανεβεί σε κάποιο καράβι . Κάποια μικρά πλεούμενα που υπάρχουν στο λιμάνι αναποδογυρίζουν από τον κόσμο που πέφτει με μανία πάνω τους. Η Φιλιώ Χαϊδεμένου περιγράφει μνήμες από την επιβίβαση: <<Μπήκα σε μια βάρκα μέσα , ανέβηκα σε ένα πλοίο , στο Άνδρος , ανέβηκα γύρισα και είδα τη πατρίδα μου να καίγεται . Κάπνιζε και ήτανε ηλιοβασίλεμα, έπεφτε ο ήλιος έτσι, και οι ακτίνες του ηλίου κοκκίνιζαν τον καπνό . Έβλεπα εκείνη την ώρα στα μάτια μου το αίμα που είδα εκεί, που είχε χυθεί. Αχ, πατρίδα μου, γιατί τόσο όμορφη , τόσο ωραία περάσαμε, τι ωραία πόλις, τι ωραία ήταν, τι όμορφα περνούσαν οι άνθρωποι! Γιατί, Θεέ μου, γιατί τόση καταστροφή; . Έλεγε η μάνα μου: « Θεέ μου, ούτε όλα σου τα καλά ούτε όλα σου τα κακά!», όταν προσευχήθηκε. Τότε έκανα επάνω στη σκάλα, εκεί, έναν όρκο «Πατρίδα μου αντίο , αντίο Βουρλά · δε θα σε ξαναδώ πια, αλλά δε θα σε ξεχάσω ποτέ, μα ποτέ! Θα κάνω ό,τι μπορώ να μην ξεχαστεί , να μη ξεχαστεί ποτέ η Μικρά Ασία, αυτή που αγάπησα τόσο…».>>. Η Στάσα Ισηγόνη περιγράφει την κατάσταση στην προκυμαία της Σμύρνης : << Συνωστισμός ήτανε ; Ήτανε χιλιάδες κόσμος τη νύχτα! Να έρχονται Τούρκοι, να σφάζουνε και να κλέβουνε, σου λένε «αυτοί κάτι θα έχουν απάνω τους» . Να κλέβουν , να πέρνουν τις κοπέλες, να τις βιάζουνε, να σφάζουν τα μωρά, να σφάζουν τους γέρους, όλη νύχτα γινότανε χαλασμός .>>.
Ο συνωστισμός στο λιμάνι της Σμύρνης και η αγωνία των προσφύγων να επιβιβαστούν σε κάποιο πλεούμενο
Η στάση των ξένων
Οι επίσημες κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων και οι ΗΠΑ δεν έκαναν τίποτα για να βοηθήσουν τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας στις τραγικές εκείνες μέρες. Όχι μόνο έδειξαν ασυγχώρητη αδιαφορία , αλλά συχνά κράτησαν εχθρική στάση. Χαρακτηριστικό του κυνισμού πολλών επισήμων εκπροσώπων των ευρωπαϊκών δυνάμεων είναι και το συμβάν που αναφέρει ο Αμερικάνος Πρόξενος στη Σμύρνη Horton : ο Γάλλος Πρόξενος, «ευφυολογώντας» για την καθυστέρηση σ’ ένα γεύμα, όπου παρευρισκόταν ο ίδιος ο Horton, δήλωσε << Η ατμάκατος με την οποία ερχόμουν από το γαλλικόν πολεμικόν, προσέκρουε συνεχώς εις επιπλέοντα πτώματα Ελληνίδων .>>. Ο Εμμανουήλ Καζός περιγράφει τη στάση που είχαν οι ξένοι στόλοι: <<Πήγαν να ανέβουν πάνω στα πλοία να γλιτώσουνε – είχε Αγγλικά , Γαλλικά , Εγγλέζικα πολλά – και μόλις ανέβηκαν απάνω, παίρναν καπ! τους κόβανε τα χέρια για να μην μπουν απάνω.>>. Ο Γιώργος Κορωναίος θυμάται : <<Πηγαίναμε να πιάσουμε σε ένα καράβι που βρίσκαμε μπροστά, ήταν ξένα, γαλλικά , ιταλικά και τα αγγλικά. Δεν μας αφήναν να μπούμε μέσα, γι’ αυτό μας ρίχναν το νερό να φύγουμε .>> . << Τους ρίχνανε ζεματιστά νερά από πάνω, τόσα πολλά γίνανε, άλλοι πάλι μόνοι τους πέφτανε στη θάλασσα να γλιτώσουν και πνιγότανε. Τόσα πολλά ήτανε τα πτώματα, που μπορούσες να μπεις να περπατήσεις απάνω.>> λέει η Στάσα Ισηγόνη. Η Φιλιώ Χαϊδεμένου εξομολογείται: << Τα πλοία των Ευρωπαίων ανοίξανε τις κάβες και μέθυσαν τους ναύτες και οι ναύτες δεν ήταν πια εις θέσιν να πονέσουνε αυτούς που ανέβαιναν με τα σκοινιά απάνω, κατάλαβες. Και εκεί έγινε η πονηρία των Μεγάλων, αυτοί που νομίζουν ότι δε θα πεθάνουν… Όλοι θα φύγουμε!>>.
Ο μαρτυρικός θάνατος του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου
Το μαρτυρικό τέλος του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου Σμύρνης θεωρείται επιστέγασμα της φρικαλεότητας των Τούρκων κατά των Χριστιανών. Σάββατο βράδυ, 27 Αυγούστου, 8 η ώρα, κλήθηκε να παρουσιαστεί στον Νουρεντίν μαζί με δυο δημογέροντες , τον Τσουρουκτσόγλου και τον Κλιμάνογλου . Το τι πραγματικά διαμείφθηκε μεταξύ των δυο ανδρών ίσως δεν γίνει ποτέ γνωστό . Το πιθανότερο είναι ότι ο Νουρεντίν κατηγόρησε τον Χρυσόστομο για τη στάση που πήρε κατά τη διάρκεια της ελληνικής κατοχής της Σμύρνης και για την υποστήριξη που έδωσε στη Μικρασιατική Άμυνα, πράξεις που ισοδυναμούσαν με προδοσία απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφού ο Χρυσόστομος ήταν Τούρκος υπήκοος. Μάρτυρες αναφέρουν ότι είδαν τον Χρυσόστομο να φεύγει από το Διοικητήριο. Ο Νουρεντίν εμφανίστηκε στο μπαλκόνι και φώναζε στο πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην πλατεία ότι ο Ιεράρχης ήταν δικός τους, να τον δικάσει ο τουρκικός λαός . Ο R. Puaux αναφέρει ότι πριν παραδοθεί στο πλήθος, ο Νουρεντίν είπε στον τουρκικό όχλο: <<Αν σας έκανε καλό, κάντε του καλό, αν σας έκανε κακό, κάντε του κακό.>>. Ακολούθησε φρικτή κακοποίηση του Μητροπολίτη από το φανατισμένο πλήθος, ωσότου ένας Τουρκοκρητικός, τον οποίο κάποτε είχε βοηθήσει ο Χρυσόστομος, τον πυροβόλησε για να θέσει τέρμα στο μαρτύριο. Ο Χρυσόστομος είχε αρνηθεί να φύγει μαζί με τις άλλες ελληνικές αρχές, ακόμη και μετά την είσοδο των Τουρκικών δυνάμεων στη Σμύρνη, ενώ ξένοι διπλωμάτες είχαν προθυμοποιηθεί να τον βοηθήσουν. Ήταν η μοναδική ελληνική αρχή που έμεινε στη Σμύρνη. Η Νίτσα Παραρά -Ευτυχίδου αναφέρει: << Πήγε και ο Γάλλος Πρόξενος , και ο Άγγλος Πρόξενος και πρότεινε να τον σώσουνε . Μέσα στο γαλλικό προξενείο υπήρχε το μαρτύριο του Αγίου Πολυκάρπου . Καρφωθήκαν τα μάτια του Χρυσόστομου στον πίνακα αυτόν και του ξέφυγε η φράση « Έχω την διαίσθηση ότι θα έχω κι εγώ αυτό το φρικτό μαρτύριο.». Του βγάλανε τα μάτια , του ξεριζώσανε τα δόντια , του κόψανε τα χέρια, τελευταία το κεφάλι και τον σύρανε με άλογα σε όλη την προκυμαία.>>. Ο πολεμικός ανταποκριτής Κώστας Μισαηλίδης γράφει: << Το κεφάλι του, με βγαλμένα τα μάτια, κομμένα τα αυτιά και τη γλώσσα …το έμπηξαν στην πατερίτσα του και η πομπή μαινόμενη από βλασφημίες και σαρκασμό το περιέφερε στους Τουρκομαχαλάδες.>> . << Κάποιος μόνο μάρτυρας, κι εκείνος με φόβο, είπε ότι δίπλα σε ένα ποτάμι τον έθαψαν.>> λέει η Νίτσα Παρρά – Ευτυχίδου για το τι απέγινε το σώμα του Μητροπολίτη .
Πρωτοσέλιδα αναφερόμενα στον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο και την καταστροφή
Ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης
Ο Κρητικός Αριστείδης Στεργιάδης ήταν έμπιστος φίλος του Βενιζέλου. Ζήτησε επίμονα τη θέση και ο Βενιζέλος τον διόρισε Ύπατο Αρμοστή της Σμύρνης το 1919. Αρχικά είχε σαφείς εντολές απ’ τον Βενιζέλο να διατηρήσει την τάξη στην περιοχή. Ο Στεργιάδης με τον σκληρό του χαρακτήρα γέννησε την αντιπάθεια των Ελλήνων . Η Μικρασιάτισσα Στάσα Ισηγόνη αναφέρει για τον Στεργιάδη: << Πρώτα πρώτα απ’ την αρχή που ήρθε ήταν υπέρ των Τούρκων και εναντίον των Ελλήνων, ένα μίσος. Όποιος πήγαινε κάτι να του παραπονεθεί, κάτι να του ζητήσει, τον έδιωχνε, τον χτυπούσε.>>. Ένα περιστατικό που διηγήθηκε ο Μανώλης Μεγαλοικονόμου δικαιολογεί τα αισθήματα του ελληνισμού της Σμύρνης για τον Στεργιάδη: <<Ο άθλιος ο Στεργιάδης σκότωσε έναν λοχία, τον ντουφέκισε ότι δήθεν δεν φέρθηκε καλά στους Τούρκους . Και τον σκότωσε πού; Σε ένα γήπεδο που παίζαμε μπάλα, στο κέντρο τον έθαψαν εκεί να μην μπορούμε να παίξουμε και μπάλα . Ήτανε ο Στεργιάδης αυτός πολύ κακός για μας τους Έλληνες της Μικράς Ασίας. >>. Όταν άλλαξε η κυβέρνηση, ο Στεργιάδης έμεινε στη θέση του . Με την κατάρρευση του μετώπου συγκρούστηκε με τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο. Δε δίστασε μάλιστα να βιαιοπραγήσει σε βάρος του. Ο Μικρασιάτης Γεώργιος Βλέσσας εξιστορεί ένα συμβάν ανάμεσα στον Μητροπολίτη και τον Αρμοστή : << Ενεπνεύσθη να γίνει επιστράτευσις των Σμυρνιών και να φέρουν από την Κωνσταντινούπολη όλους τους εξορισθέντας εμπειροπόλεμους αξιωματικούς να πλαισιώσουνε τον στρατό αυτόν , για να μπορέσει να κρατήσει κάποια άμυνα να μην σφαγούν οι πληθυσμοί οι δικοί μας . Και πάει και το λέει στον Αρμοστή, τον περίφημο Στεργιάδη, και το μεταδίδει αυτός στην κεντρική κυβέρνηση εδώ: «Μην τυχόν και αποτολμήσετε να κάνετε αυτό, γιατί είναι αυτοί όλοι βενιζελικοί και θα σας ρίξουνε μόλις γίνει τέτοιο κίνημα στη Σμύρνη.». Και απορρίπτεται η πρόταση αυτή του Χρυσοστόμου Σμύρνης.
Ο Αριστείδης Στεργιάδης
Μάλιστα θύμωσε τόσο πολύ ο Στεργιάδης, που τον άρπαξε από τα γένια τον Χρυσόστομο.>>. Ο Στεργιάδης θεωρείται βασικός υπεύθυνος για τον αιφνιδιασμό των Ελλήνων της Σμύρνης . Ο Αντώνης Δίγκας αφηγείται έναν διάλογο του πατέρα του και του Αρμοστή για τυχόν είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη: << Αρωτάει ο πατέρας: «Δε μου λες Στεργιάδη , λέει , οι Τούρκοι θα μπούνε στη Σμύρνη ;», και του απαντάει ο Στεργιάδης : «Δίγκα, μη λες αυτά τα πράγματά, εσύ ειδικά δεν πρέπει να λες τέτοια πράγματα . Οι Τούρκοι δε θα μπούνε στη Σμύρνη».>>. Η Στάσα Ισήγονη περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστείδης Στεργιάδης διέφυγε από τη Σμύρνη: <<Έφυγε κρυφά την τελευταία στιγμή, βράδυ, να μη το πει σε κανέναν, και απαγόρευσε και στο προσωπικό που είχε στην Αρμοστεία να πούνε τίποτα. Φορτώσανε στο βαπόρι τους τα πράματά τους, φύγανε και δεν αφήσανε να πούνε τίποτα, να μη μάθουμε τίποτα, για να μας σκοτώσουν οι Τούρκοι.>> .
Η ανθρωπιά και το μέγεθος της καταστροφής
Αναφέρεται ότι στο Κορδελιό ένας Γάλλος , φορώντας την παλιά στολή του του υπολιμενικού του γαλλικού στρατού έσωσε την ζωή πολλών κατοίκων. Η Αμερικανίδα γιατρός Esther Lovejoy φρόντισε για την παροχή ιατρικής βοήθειας σε πολλούς πάσχοντες, ενώ ο Ιταλός Πλοίαρχος του πλοίου <<Μεγκ>> παρέλαβε πλήθος προσφύγων και τους μετέφερε στην Ελλάδα. Ακόμη πρέπει να αναφερθεί ότι πολλοί Αμερικανοί ιδιώτες, με ατομική πρωτοβουλία, βοήθησαν στη σωτηρία μεγάλου αριθμού προσφύγων, παραλαμβάνοντάς τους σε πλοία εμπορικά ή ακόμη και πολεμικά . Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για τον Αμερικάνο πρόξενο στη Σμύρνη G. Horton , ο οποίος με την ανθρωπιστική στάση του απέναντι στους πρόσφυγες αποτέλεσε μοναδική εξαίρεση ανάμεσα στους επίσημους εκπρόσωπους των ξένων Δυνάμεων . Αξίζει να αναφέρουμε ότι και ορισμένοι Τούρκοι, πολίτες και στρατιωτικοί, που δεν είχαν τυφλωθεί από τον εθνικιστικό φανατισμό, έσωσαν Έλληνες , πληρώνοντας σε μερικές περιπτώσεις με τη ζωή τους .
Σύμφωνα με μαρτυρίες κάηκαν περίπου 4.000.000 τ.μ. και περί τις 55.000 σπίτια, από τα οποία τα 43.000 ελληνικά . Κατά τον Πεντζόπουλο μόνο στη Σμύρνη έχασαν τη ζωή τους τις μέρες της πυρκαγιάς γύρω στα 12.000 άτομα, ενώ οι υλικές ζημίες ξεπερνούσαν τα 200.000.000 δολλάρια (πάνω από 40.000.000 λίρες Αγγλίας). Περίπου 1,5 εκατομμύριο Έλληνες εγκατέλειψαν την Μικρά Ασία ως πρόσφυγες.
Συνοψίζοντας η Μικρασιατική καταστροφή, ιδιαίτερα η καταστροφή της Σμύρνης, συνεχίζει να αποτελεί μια σκοτεινή σελίδα στη σύγχρονη ελληνική ιστορία . Είναι δύσκολο τελικά να μιλήσει κάνεις για αυτή την πόλη, η οποία αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά, πνευματικά και οικονομικά κέντρα της Ανατολής . Η εξαιρετική γεωγραφική θέση την κατέστησε σπουδαίο σταυροδρόμι, στο οποίο συνυπήρξε ο δυτικός με τον ανατολικό πολιτισμό, δημιουργώντας το ιδανικό μέρος για να ζήσει κάποιος. Η εύπορη , χαρούμενη και κοσμοπολίτικη Σμύρνη αναδείχθηκε σύμβολο του μικρασιατικού ελληνισμού, ενώ το οδυνηρό τέλος της συμβόλισε τον αφανισμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία, καθώς και την τραγική κατάληξη που είχε η Μεγάλη Ιδέα και το όραμα του Ελευθέριου Βενιζέλου για δημιουργία της Ελλάδας των δυο Ηπείρων και των πέντε Θαλασσών. Ωστόσο, οι Έλληνες της Ιωνίας, άνθρωποι εργατικοί , έντιμοι , ανοιχτοί , γενναιόδωροι και γλεντζέδες, οι οποίοι θα μείνουν για πάντα βαθιά χαραγμένοι μέσα μας, είναι η παντοτινή πυξίδα που θα οδηγεί στην παλιά Σμύρνη, ώστε κάποιος να ξαναπεί:
ΣΜΥΡΝΗ , ΠΑΝΤΑ ΕΣΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙ .
Η Σμύρνη κάποτε ….
Σμύρνη (ιστορικό οδοιπορικό) – ΠΗΓΕΣ
♦ ΣΜΥΡΝΗ ,ΤΟ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ SBBC NEWS
♦ ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ PODCAST Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΦΩΤΟΦΡΑΦΙΑΣ ( Σμύρνη 1908. Η πολυεθνική πόλη που οι Ευρωπαίοι αποκαλούσαν “το Παρίσι του Λεβάντε” και οι Τούρκοι “Γκιαούρ Ιζμίρ”. Οι Έλληνες ήταν πρώτοι σε πληθυσμό, εμπόριο και γράμματα… )
♦ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟ ΕΤΟΣ 1919 ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
♦ ΟΙ ΦΑΚΕΛΟΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΑΠΑΧΕΛΑ 1919 –1922 Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ( YouTube )
♦ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΝΙΚΟΣ Χ. ΒΙΚΕΤΟΣ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ 7 ΗΜΕΡΕΣ ΕΚΔΟΤΗΣ : Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1998 ANEMOURION
♦ ΦΙΛΙΩ ΧΑΪΔΕΜΕΝΟΥ ΕΤΩΝ 102 – ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ( 1999 )
♦ ΠΑΙΔΕΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ_ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΣ – ΠΟΝΤΙΑΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ 1918 – 1922
♦ ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΝΤ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ
♦ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΚΡΑΣΙΑΤΩΝ ΣΚΑΛΑΣ ΛΟΥΤΡΩΝ ΛΕΣΒΟΥ << ΤΟ ΔΕΛΦΙΝΙ >> ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ – ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΠΑΧΡΥΣΟΥ
♦ ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ ΒΟΥΡΛΩΝ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΔΙΚΤΥΟ MIKRASIATIS.GR ΓΡΑΦΕΙ Η ΝΙΤΣΑ ΠΑΡΑΡΑ – ΕΥΤΥΧΙΔΟΥ ( ΑΘΗΝΑ 2001 )
♦ WIKIPEDIA ΤΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ
♦ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ KALITERI LAMIA.GR ΣΜΥΡΝΗ ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 1998 ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΟΛΔΑΤΟΥ
♦ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ FF LINE POST ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΝΑΘΑΝΑΗΛ
♦ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ANEMOURION ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΣΜΥΡΝΗ : ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ 1998
♦ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ANEMOURION ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΟΛΔΑΤΟΣ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 1998
♦ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ KALITERI LAMIA. GR ΤΗΣ ΧΡΥΣΟΘΕΜΗΣ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΑΣΙΛΑΚΟΥ
♦ ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ SCRIBD UPLOAD DY GEORGE PIOU
♦ WIKIPΕDIA Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ
♦ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ, Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ , ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ ‘40 [1913-1941 ] ΜΕΡΟΣ Α ΤΟΜΟΣ 34
♦ 1922 Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΑ ΝΕΑ ΓΡΑΦΟΥΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ 2
♦ Η ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΜΕΡΟΣ Β ( YouTube )
♦ ΕΧΕΙ ΓΟΥΣΤΟ – ΦΙΛΙΩ ΧΑΪΔΕΜΕΝΟΥ
♦ WIKIPEDIA ΣΜΥΡΝΗ
