Στο διάλειμμα

Γράφει η Θεοφανία Σιώκα, Β΄2

Η φύση έπαιζε πάντα πρωταρχικό ρόλο στην ελληνική λογοτεχνία. Από τον Όμηρο ως τους σύγχρονους Έλληνες ποιητές και λογοτέχνες βλέπουμε την φύση να πρωταγωνιστεί, να συμπάσχει, να συνδράμει στον πόνο, στην αγάπη, στη ζωή και στον θάνατο των πρωταγωνιστών.

Ας επαληθεύσουμε με μερικά μόνο παραδείγματα την θέση αυτή.

Στον Όμηρο και συγκεκριμένα στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Α΄ στ 235-245 (σχήμα αδυνάτου) ο Αχιλλέας ορκίζεται ότι θα πολεμήσει ξανά μόνο αν το ξύλινο  σκήπτρο του βασιλιά βγάλει φύλλα και  κλαδιά (αδύνατο από τους νόμους της φύσης).  Στην Δ΄ στ 452- 456 η γενικευμένη μάχη Αχαιών και Τρώων αποδίδεται με μια παρομοίωση από τον κόσμο τη φύσης. Οι δύο στρατοί συγκρούονται σαν χείμαρροι που ξεκινούν από τα βουνά και πέφτουν  με ορμή σε βαθιά χαράδρα προκαλώντας εκκωφαντικό θόρυβο. Επιπλέον στην Π΄ στ. 765-771 οι Αχαιοί και οι Τρώες που πολεμούν γύρω από τον νεκρό Κεβριόνη παρομοιάζονται με δύο αντίθετους ανέμους που φυσούν μέσα σ΄ένα πυκνό δάσος και χτυπούν με δύναμη  τα κλαδιά των δέντρων. Η παρομοίωση αυτή από τη μία μας μεταφέρει για λίγο μακριά από τη μάχη, στον κόσμο της φύσης και από την άλλη παρομοιάζει τις ενέργειες των ανθρώπων με τα φυσικά στοιχεία που ορμούν και μάχονται. Επίσης στην Π΄ στ 790, η ομίχλη (καταχνιά) που περιβάλλει τον Απόλλωνα, έχει σαν αποτέλεσμα να μην τον αντιληφθεί ο Πάτροκλος και να αφοπλιστεί ύπουλα από τον θεό. Τέλος στην Ρ΄, στην τρομερή μάχη που γίνεται γύρω από το νεκρό σώμα του Πατρόκλου, ξαφνικά, ενώ επικρατούσε αιθρία, πέφτει σκοτάδι που δυσκολεύει την μάχη. Ο Τελαμώνιος Αίας ζητά από τον Δία να δώσει φως. Αν είναι να πεθάνουμε, λέει, τουλάχιστον ας πεθάνουμε μέσα στο φως (στ. 640-647)

Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους και συγκεκριμένα στο β΄ σχεδίασμα ο Διονύσιος Σολωμός υμνεί την χαρά και την ομορφιά της φύσης του Απρίλη. Ωστόσο, στον τελευταίο στίχο δηλώνεται η δραματική αντίθεση ανάμεσα στην απόφαση των Μεσολογγιτών να θυσιαστούν και στην οργιαστική χαρά της ζωής που κορυφώνεται δίπλα τους . Η φύση λειτουργεί ως πειρασμός, ως ο τρίτος αθέατος «εχθρός» που προκαλεί τους πολιορκημένους να απαρνηθούν τον ιερό αγώνα τους και να προτιμήσουν την ζωή.

«… λαλεί πουλί παίρνει σπυρί κι η μάνα το ζηλεύει»

…….

«Έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη

κι η φύσις ήβρε την καλή και την γλυκιά της ώρα»

………

«Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη,

η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι

με χίλιες βρύσες χύνεται με χίλιες γλώσσες κρένει

Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει

Τρέμει η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της»

Στα ακριτικά τραγούδια και συγκεκριμένα στο ποίημα «Του μικρού βλαχόπουλου», τα άλογα παρουσιάζονται με υπερφυσικές ικανότητες και τα αηδόνια μιλούν με ανθρώπινη φωνή:

«Του Κώστα τρώει σίδερα

Τα΄Αλέξη τα λιθάρια

Και του μικρού βλαχόπουλου τα δέντρα ξεριζώνει…»

«Δεν κελαηδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν αηδόνι

Μόν΄ελαλούσε κι έλεγε ανθρωπινή κουβέντα»

Στο έπος του Διγενή όλη φύση παίρνει μέρος στον θάνατό  του, ο ουρανός γεμίζει αστραπές και βροντές και προκαλείται σεισμός, η γη ανοίγει και ακούγεται το βογγητό των βουνών και των κάμπων. Η φύση συμμετέχει και θρηνεί για τον θάνατο του αντρειωμένου ήρωα. Το γεγονός αυτό είναι τόσο πρωτόγνωρο που διαταράσσεται η ισορροπία του κόσμου.

«Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τονε τρομάσσει

Βροντά κι αστράφτει ο ουρανός και σειέτ΄ο απάνω κόσμος

Κι ο κάτω κόσμος άνοιξε και τρίζουν τα θεμέλια (…)

Βογγάει τρέμουν τα βουνά, βογγάει τρέμουν οι κάμποι»

Η Σταύρωση του Κυρίου προκάλεσε τη διαμαρτυρία της φύσης και κατά τη διάρκειά της συνέβησαν ασυνήθιστα φαινόμενα:

«Σ΄όλο τον κόσμο κυριάρχησε ένα φοβερό σκοτάδι και οι πέτρες έπεσαν από σεισμό και πολλά μέρη στην Ιουδαία και  σε άλλες επαρχίες έπεσαν κάτω».

«Ήτο δε ώρα περίπου εξ από την ανατολήν του ηλίου, δηλαδή μεσημβρία. Και έγινε σκότος εις όλην την γην έως τας τρεις το απόγευμα και εσκοτείνιασεν ο ήλιος και εσχίσθη εις το μέσον το παραπέτασμα που εχώριζεν εις τον ναόν τα άγια των αγίων.» Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο

Στο ποίημα του Σικελιανού, Το πρωτοβρόχι, ο σχολιασμός είναι περιττός, αφού φαίνεται ξεκάθαρα ο ρόλος της φύσης και των ζώων:

«Η συννεφιά, χλωμή σαν θειάφι

Θάμπωνε αμπέλι και χωράφι

Ο αγέρας μέσ΄από τα δέντρα

Με κούφια βούιζε ταραχή

Η χελιδόνα με τα στήθη

Γοργή, στη χλόη μπρος πίσω εχύθη

Κι άξαφνα βρόντησε και λύθη

Κρουνός, χορεύοντας η βροχή…»

[Στον Σικελιανό είναι έκδηλη η σύνδεση του ανθρώπου με το φυσικό τοπίο και τις δυνάμεις της φύσης σε πολλά ποιήματά του, όπως στα «Θαλερό», «Δείπνος», «Στ΄όσιου Λουκά το μοναστήρι», «Ιερά Οδός» κ.α.]

Τα μοιρολόγια εκφράζουν με τον πιο ακραίο τρόπο την οδύνη και τον δυσβάσταχτο πόνο του θανάτου:

Μοιρολόι Παναγίας

«Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται…»

Μοιρολόι στη Μεσσηνία

«Σένα σε κλαίνε τα πουλιά της άνοιξης τα αηδόνια

Σε κλαιν και τα ψηλά βουνά σε κλαιν και τα ποτάμια»

Τέλος υπάρχουν φυτικά σύμβολα, όπως το γαρύφαλλο και το κυπαρίσσι, που συμβολίζουν τον νεκρό.

Αυτά ήταν μόνο μερικά δείγματα που καταδείχνουν την παρουσία και συμμετοχή της φύσης σε όλες τις οριακές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Και πώς αλλιώς; Ο δημιουργός – γνωστός ή άγνωστος- αναγνώρισε από πολύ νωρίς την αναπόσπαστη και πυρηνική σχέση του ανθρώπου με την φύση και την αποτύπωσε εμφατικά στο καλλιτεχνικό του έργο. Φύση και άνθρωπος  λειτουργούν και δρουν συμπληρωματικά και αυτό ο ευαίσθητος καλλιτέχνης το διαισθάνεται και το διαδηλώνει (ή συνδηλώνει) με ποικίλους τρόπους.