ΧΑΜΖΑ ΜΠΕΗ ΤΖΑΜΙ

Το πραγματικό όνομα του μνημείου λίγοι το χρησιμοποιούν στην Θεσσαλονίκη. Το Χαμζά Μπέη Τζαμί, που βρίσκεται μπροστά από το παλιό δημαρχείο, στη γωνία Βενιζέλου με Εγνατία και απέναντι από το άλλο ισλαμικό μνημείο, το Μπεζεστένι, είναι ευρύτερα γνωστό στους Θεσσαλονικείς ως Αλκαζάρ. Χτίστηκε το 1467, επί του σουλτάνου Μουράτ Β’, από την κόρη του στρατιωτικού διοικητή Χαμζά Μπέη, την Χαφσά Χατούν, με σκοπό την χρήση του ως Μετζίτ, δηλαδή μικρό συνοικιακό τέμενος χωρίς μιναρέ, στο οποίο τότε δεν τελούταν η επίσημη μεσημβρινή προσευχή της Παρασκευής. Εικάζεται ότι κτίστηκε εκεί, ίσως διότι στη θέση του προϋπήρχε γυναικείο μοναστήρι, παράδοση την οποία σεβάστηκαν οι Οθωμανοί μετά την άλωση της Πόλης, χτίζοντας ένα τέμενος με ιδρυτή γυναίκα, τη Χαφσά Χατούν. Αυτό ήταν το πρώτο τζαμί που χτίστηκε στην πόλη σε μια περίοδο, κατά την οποία λειτουργούσαν ακόμη ναοί, όπως του Αγίου Δημητρίου και της, του Θεού Σοφίας.

Η δομή του ναού

Το Χαμζά Μπέη τζαμί αποτελεί τον παλαιότερο σωζόμενο ισλαμικό χώρο λατρείας που χτίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Τα πρώτα χρόνια μετά την άλωσή της πόλης, το 1430, οι πρώτοι μουσουλμάνοι που εποίκησαν εξυπηρετούσαν τις θρησκευτικές τους ανάγκες σε χριστιανικούς ναούς που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά. Το συγκεκριμένο είναι από τα πρώτα τζαμιά που κτίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μετά την Άλωση και από τα ελάχιστα δείγματα πρώιμης οθωμανικής αρχιτεκτονικής στα Βαλκάνια. Το Χαμζά Μπέη τζαμί εκτείνεται σε συνολική έκταση 1150 τετραφωνικών μέτρων. Η τετράγωνη θολοσκεπής αίθουσα ύψους 17 μέτρα φωτίζεται από οκτώ τοξωτά παράθυρα και έναν κυκλικό φεγγίτη. Είκοσι δύο μαρμάρινες κολώνες με 15 κιονόκρανα παλαιοχριστιανικών χρόνων στηρίζουν τις στοές που περιβάλλουν τον αίθριο χώρο. Επίσης το Χαμζά Μπέη τζαμί είναι το μοναδικό στα Βαλκάνια που διαθέτει αίθριο, με εξαίρεση τα τζαμιά της Αδριανούπολης και της Κωνσταντινούπολης ,που υπήρξαν πρωτεύουσες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν άγραφο προνόμιο των Οθωμανών σουλτάνων να έχουν περίστυλες αυλές στα τζαμιά τους.

Από τζαμί σε σινεμά

Το Χαμζά Μπέη Τζαμί είναι γνωστό στους περισσότερους Θεσσαλονικείς ως Αλκαζάρ, από τον ομώνυμο λαϊκό κινηματογράφο που στεγάστηκε για χρόνια στην περίστυλη αυλή του τεμένους. Μαρτυρίες μας δίνουν μια εικόνα της “χρυσής εποχής” του κινηματογράφου: Στον κινηματογράφο σύχναζαν πολλοί εβραίοι με μαύρα σπόρια και γκαζοζίκος που δεν έφευγαν πριν κλείσει ο κινηματογράφος, βλέποντας αχόρταγα τα ίδια έργα όπως την Χαμένη Εγνατία των Αναστασιάδη-Χεκίμογλου. Ο κινηματογράφος λειτούργησε από τα τέλη του 1932, στον στεγασμένο πλέον αίθριο χώρο, τη βόρεια και την ανατολική στοά, καθώς και σε τμήματα της δυτικής και νότιας στοάς του αίθριου, υπό την διεύθυνση των αδελφών Σεγούρα. Έκλεισε οριστικά στα μέσα της δεκαετίας του 80. Εδώ να επισημάνουμε και την γενικότερη αδιαφορία και έλλειψη σεβασμού απέναντι στα μνημεία λατρείας μιας άλλης θρησκείας. Μπορείτε νομίζω να φανταστείτε τι θα γινόταν αν μια χριστιανική εκκλησία σε τουρκικό έδαφος μετατρεπόταν σε λαϊκό σινεμά…

Η ιστορία του τζαμιού

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό συνέχισε να λειτουργεί ως τζαμί μέχρι το 1925, όταν εγκατέλειψαν την πόλη και οι τελευταίοι μουσουλμάνοι που εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσών του 1923 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Έκτοτε παρόλο που κρίθηκε διατηρητέο μνημείο, λειτούργησε αρχικά ως τηλεγραφείο ενώ στη συνέχεια πέρασε στην κυριότητα Εβραίου επιχειρηματία και μετατράπηκε σε κινηματογράφο υπό την ονομασία Αλκαζάρ. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο επιχειρηματίας εξαναγκάστηκε να μεταβιβάσει την ιδιοκτησία του κτιρίου σε χριστιανό προσφυγικής καταγωγής, ενώ μεταπολεμικά στο τζαμί στεγάστηκαν εμπορικά καταστήματα. Αργότερα το κτίριο εγκαταλείφθηκε καθώς κρίθηκε ακατάλληλο και δωρίθηκε το 1977 στον Ερυθρό Σταυρό. Το 2006 πέρασε στην κυριότητα του υπουργείου Πολιτισμού και ξεκίνησαν οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης του κτιρίου με σκοπό να στεγαστούν στον χώρο τα αρχαιολογικά ευρήματα που αποκαλύπτονται από τις εργασίες για το μετρό της Θεσσαλονίκης.

Από τον μαθητή Γιώργο Χνιτίδη