Η εκκλησία Παναγία των Χαλκέων είναι βυζαντινή εκκλησία, χτισμένη τον 11ο αιώνα, και βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Τοποθεσία

Η εκκλησία βρίσκεται στην Πλατεία Αρχαίας Αγοράς, βόρεια της Εγνατίας Οδού στο σημείο που διασταυρώνεται με την λεωφόρο Αριστοτέλους που οδηγεί στην Πλατεία Αριστοτέλους. Η αρχαιολογική τοποθεσία της ρωμαϊκής αγοράς της πόλης βρίσκεται βορειοανατολικά, και ονομάστηκε «Η Παρθένος των Χαλκουργών», επειδή η τοποθεσία της γειτνιάζει με την περιοχή όπου παραδοσιακά ζούσαν οι χαλκουργοί της πόλης.

Ιστορία

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του ιδρυτή που βρίσκεται στο ανώφλι της δυτικής εισόδου, η εκκλησία χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο. Ο τάφος του Χριστόφορου πιθανότατα βρισκόταν σε ένα αρκοσόλιο στο βόρειο τείχος της εκκλησίας.

  Η κάτοψη της είναι αυτή του κλασικού «εγγεγραμμένοι  σταυροειδούς τρουλαίου ναού», που κυριάρχησε στην αρχιτεκτονική την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας.  Με τέσσερις κίονες να στηρίζουν τον κεντρικό τρούλο και χωριστό τριμερή χώρο με δύο πεσσούς για το ιερό, ο ναός εντάσσεται ειδικότερα στη σύνθετη παραλλαγή του παραπάνω τύπου, που ήταν διαδεδομένη στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι δύο τρούλοι υπάρχουν στον νάρθηκα. Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι χτισμένο από πλίνθους, λόγω των οποίων ονομάστηκε «Κόκκινη Εκκλησία». Η εξωτερική όψη είναι διακοσμημένη με πλήθος καμαρών και παραστάδα, στοιχεία Κωνσταντινοπολίτικης επιρροής.  Εσωτερικά, μεγάλο μέρος της διακόσμησης με σκαλιστά μάρμαρα και νωπογραφίες έχει διατηρηθεί.

Mε την άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς Τούρκους, η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί που ονομαζόταν Καζανκιλάρ Καμί.

Η Διακόσμηση του Ναού

Ο τρούλος, στον κυρίως ναό, στηρίζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα, που υποβαστάζονται από ισάριθμους μονολιθικούς κίονες με κιονόκρανα (κυκλικά στο κάτω μέρος και τετράγωνα στο πάνω) με ανάγλυφους ρόδακες και σταυρούς. Δεξιά και αριστερά της Αγίας Τράπεζας υπάρχουν δύο μικρά διαμερίσματα που επικοινωνούν με χαμηλές θύρες

Στο ναό υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες σύγχρονες με το κτίσμα, όπως: η Ανάληψη του Χριστού (στον τρούλο), ο Μυστικός Δείπνος (στο ιερό), η Δευτέρα Παρουσία (στο νάρθηκα), Η Πεντηκοστή, η Γέννηση, η Προσκύνηση των Μάγων, η Υπαπαντή, η Σταύρωση, η Κοίμηση της Θεοτόκου κ.ά., σε διάφορα σημεία του ναού.

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων μετατράπηκε από τους Τούρκους σε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) με το όνομα «Καζαντζιλάρ τζαμί», μία και βρισκόταν κοντά στην περιοχή των «χαλκάδικων» (καζαντζίδικα) της πόλης.

Ο ναός ανήκει αρχιτεκτονικά στον νέο τύπο που διαμορφώνεται την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Η επίδραση της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης είναι εμφανής τόσο στον τύπο του ναού όσο και στην τοιχοποιία του.

Ενα ακόμη στοιχείο που κάνει μοναδικό τον ναό της Παναγίας Χαλκέων είναι το ότι στον κεντρικό τρούλο αντί για την εικόνα του Παντοκράτορα υπάρχει τοιχογραφία με την Ανάληψη του Κυρίου. «Στη Θεσσαλονίκη μόνο η Αγία Σοφία και η Παναγία Χαλκέων έχουν στον τρούλο τους την εικόνα της Ανάληψης» επισημαίνει ο πατέρας Νεκτάριος. Τονίζει παράλληλα ότι από το εσωτερικό του ναού είναι ορατός μόνο ο κεντρικός τρούλος, καθώς οι υπόλοιποι δύο είναι «χτιστοί» και φαίνονται μόνο εξωτερικά.

Η Ονομασία του Ναού

Ο ναός πρωτύτερα ονομαζόταν «κόκκινη εκκλησία». Ο πατέρας Νεκτάριος εξηγεί ότι «η ονομασία αυτή προκύπτει από την αποκλειστική χρήση πλίνθων, που έχουν κόκκινο χρώμα, ως οικοδομικών υλικών με τη λεγόμενη τεχνική της κρυμμένης πλίνθου».

Η Παναγία Χαλκέων πήρε το όνομά της από τη γειτονική χαλκευτική στοά που υπάρχει στην περιοχή ως και σήμερα και στην οποία λειτουργούν τα εργαστήριά τους χαλκωματάδες και αργυροχρυσοχόοι.