Κέρκυρα, Νοέμβριος 1941: Η πρώτη αντιστασιακή εκδήλωση κατά των δυνάμεων κατοχής στην Ευρώπη
Καρύδη Μαρία
Τα μαύρα χρόνια της κατοχής συνέβη στη νησί μας, στην Κέρκυρα, πρώτη μαζική αντιφασιστική εκδήλωση κατά της ιταλικής κατοχής και μάλιστα από τους κερκυραίους μαθητές του 2ου Γυμνασίου. Το Λύκειό μας (το σημερινό 2ο Γενικό Λύκειο Κέρκυρας) ως ο «εκπαιδευτικός απόγονος» του 2ου Γυμνασίου, αναγνωρίζει ως κληρονομιά του και τιμά την εθνική αυτή παρακαταθήκη.
Μια ματιά στα γεγονότα της εποχής θα φωτίσουν τις συνθήκες εντός των οποίων συνέβησαν όλα:
Στην Κέρκυρα την πρώτη Κυριακή κάθε Νοεμβρίου έχει καθιερωθεί (ήδη από το 1673) η λιτανεία του ιερού σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνος, σε ανάμνηση του θαύματος της σωτηρίας του νησιού από την επιδημία πανώλης. Η λιτανεία του «Πρωτοκύριακου» (όπως καθιερώθηκε και ονομάζεται) έχει μάλιστα έντονα «κερκυραϊκό» χαρακτήρα, όπως άλλωστε και οι υπόλοιπες λιτανείες προς τιμήν του πολιούχου Αγίου.
Το Νοέμβριο, όμως, του 1941 η Κέρκυρα βρίσκεται ήδη 6 μήνες υπό ιταλική κατοχή. Το ενδιαφέρον της Ιταλίας για τα Επτάνησα και ιδίως την Κέρκυρα είναι παλιό. Έχει προηγηθεί η δολοφονική επίθεση και κατάληψη της Κέρκυρας το 1923. Η ιταλική προπαγάνδα επιχειρούσε συστηματικά τον αφελληνισμό του νησιού υπενθυμίζοντας την … βενετική παρουσία για τέσσερις αιώνες … Όταν η Ιταλία κατέλαβε την Αλβανία το Πάσχα του 1939, διαφαίνονταν πλέον καθαρά οι βλέψεις της, ιδίως για το νησί μας. Μετά την κήρυξη του πολέμου οι ιταλικοί βομβαρδισμοί γίνονται αλλεπάλληλοι, μάλιστα τουλάχιστον ένας καταγράφεται ως στιγματισμένος και με μια ατιμία: Σε πτήση ιταλικών βομβαρδιστικών αεροπλάνων φαίνονται ελληνικά σήματα στις πτέρυγές τους, αφήνοντας ανυποψίαστους – και εύκολα θύματα – πολλούς κερκυραίους που πήγαιναν στις καθημερινές εργασίες τους.
Μετά τη νίκη των δυνάμεων του Άξονα η Κέρκυρα κατακυρώνεται στους Ιταλούς που στόχο τους θέτουν το διαχωρισμό των Επτανήσων από την υπόλοιπη Ελλάδα. Έκτοτε ξεκινά ο συστηματικός αφελληνισμός της διοίκησης και όχι μόνο. Επιβάλλουν την κυκλοφορία δύο ιταλόφωνων εφημερίδων, αργότερα ξεχωριστού νομίσματος κ.ά.
Επικεφαλής της εκπαίδευσης στην Κέρκυρα ορίζεται ο Ιταλός εκπαιδευτικός και ελληνιστής Κάρολος Μπριγκέντι που επέβαλε τη διακοπή της λειτουργίας των σχολείων της Μέσης εκπαίδευσης τον Ιούνιο του 1941 «δια λόγους τάξεως», όπως δηλώθηκε. Στις επισκέψεις του στα σχολεία συναντά ψυχρότητα από εκπαιδευτικούς και μαθητές. Γι’ αυτό αλλάζει τους διευθυντές των σχολείων της πόλης με Ιταλούς, ορίζει καθηγητές της ιταλικής γλώσσας (που γίνεται πλέον ισότιμη με τα ελληνικά), διαγράφει νεότερα κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας από το μάθημα της Ιστορίας, ακόμα και οι εικόνες των ηρώων της ελληνικής επανάστασης κατεβαίνουν από τις σχολικές τάξεις. Καθιερώνεται επίσης το φασιστικό εορτολόγιο, που δε συμπεριελάμβανε ως μέρες αργίας τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών και την 25η Μαρτίου. Σε όλες τις σχολικές αίθουσες αναρτώνται πινακίδες με την προσταγή «salutate Romanamente» («χαιρετάτε με το ρωμαϊκό τρόπο»). Είναι χαρακτηριστικές οι καταγραμμένες μαρτυρίες συμπολιτών που θυμούνται πως μαθητές στοιχημάτιζαν μεταξύ τους να αποφύγουν να χαιρετίσουν φασιστικά, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τον Μπριγκέντι, ο οποίος στεκόταν στην κορυφή της σκάλας του 2ου Γυμνασίου. Η παρατηρητικότητά του όμως στοίχιζε «βροχή» από αποβολές και ξυλοδαρμούς…
Στόχος του Μπριγκέντι ήταν ο πλήρης εξιταλισμός της μαθητικής νεολαίας. Είναι επίσης χαρακτηριστική η πρωτοβουλία των Ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων εκμεταλλευόμενες τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού να διοργανώσουν διδασκαλία ιταλικών τραγουδιών και της ιταλικής γλώσσας στους μαθητές με το δόλωμα της διανομής υπολειμμάτων του στρατιωτικού συσσιτίου (!) γεγονός που επέβαλε την παρέμβαση του Μπριγκέντι ώστε να μην αναμειγνύεται ο στρατός στην εκπαίδευση. Ωστόσο, για να δελεάσουν τη μαθητική νεολαία το έτος 1941-42 διανέμουν στους μαθητές της πόλης και μερικών χωριών «ψωμάκια» 70 γραμμαρίων φτιαγμένα με καλαμποκάλευρο («μπομποτόπιτες»). Επίσης και η προσπάθεια δημιουργίας παιδικών κατασκηνώσεων, όπου επιχειρούνταν ο συστηματικός αφελληνισμός των κερκυραίων μαθητών, απέτυχε και τελικά συμμετείχαν σε αυτές τα παιδιά μόνο των Ιταλών υπηκόων της Κέρκυρας. Στους Παξούς εξορίζονται επίσης για «εθνικούς λόγους» ένας Γυμνασιάρχης και δύο καθηγητές.
Μέσα σ’ αυτά, λοιπόν, τα δεδομένα για την εκπαίδευση και τη νεολαία της Κέρκυρας, το Πρωτοκύριακο, στις 2 του Νοέμβρη του 1941, ξεκινά η καθιερωμένη λιτανεία. Οι Ιταλοί αξιωματούχοι συμμετέχουν μαζικά με επίσημες στολές, γεμάτοι παράσημα προκαλώντας το κερκυραϊκό αίσθημα. Στο τέλος της λιτανείας, όμως, μαθητές και μαθήτριες αντί να διαλυθούν στην Πλατεία της Ιονικής Τράπεζας, συγκεντρώνονται στο Πεντοφάναρο και αρχίζουν να τραγουδούν διάφορα πατριωτικά τραγούδια, ανάμεσα στα οποία και ένα του Δημ. Σταμπόγλη «Πάπια που κορφολούζεσαι στου Ιονίου τα νερά…» ένα τραγούδι – ύμνο προς την Κέρκυρα, η τελευταία στροφή του οποίου παίρνει αντιστασιακούς τόνους· αναφερόταν: «έχεις αδέλφια Κέρκυρα – δε θα καταδεχθούνε την όμορφή τους αδερφή -οι ξένοι να χαρούνε». Τα παιδιά αντικαθιστούν τη λέξη «οι ξένοι» με τη λέξη «Φράγκοι», υπονοώντας τους Ιταλούς. Ένας μάλιστα μαθητής υψώνει την ελληνική σημαία. Συνεχίζουν την επιστροφή στο σχολείο τραγουδώντας πατριωτικά τραγούδια. Στο μεταξύ ειδοποιούνται οι ιταλικές αρχές, ενώ έχει αρχίσει βροχή, χωρίς όμως να μειώνεται ο ενθουσιασμός των μαθητών. Στην μικρή πλατεία μπροστά από το Γυμνάσιο καταφθάνουν καραμπινιέροι που ορμούν στους μαθητές. Ενώ βρέχει πια ραγδαία, κάποιοι φεύγουν στα γειτονικά στενά, κάποιοι ανεβαίνουν στο σχολείο, κατεβάζουν την ιταλική σημαία και την πετούν στο δρόμο. Οι καραμπινιέροι επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν όπλα, όμως διστάζουν μπρος στην αντίδραση των μαθητών και μερικοί συλλαμβάνονται. Ο ίδιος ο γυμναστής συνεπλάκη με έναν καραμπινιέρο και πληρώνει το θράσος του με ξύλο και φυλάκιση. Πολλοί μαθητές, όμως, χάρη σε αυτόν γλιτώνουν τη σύλληψη από τους εξαγριωμένους καραμπινιέρους.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, συνεχίστηκαν και τις επόμενες μέρες και άλλες, πιο οργανωμένες, εκδηλώσεις. Στις 27 Νοέμβρη 1941 άρχισαν συλλήψεις, κυρίως καθηγητών και ακολούθησαν φυλακίσεις, ξυλοδαρμοί και νέες εξορίσεις. Οι Ιταλοί μετά τα γεγονότα αυτά δημιούργησαν και δεύτερο τόπο εξορίας, τους Οθωνούς, όπου εξόρισαν πολίτες που συμπαραστάθηκαν στους μαθητές της πόλης κρατώντας ελληνικές σημαίες και ψάλλοντας τον εθνικό ύμνο.
Βέβαια, το γεγονός ποτέ δεν καταγράφηκε στην «Εφημερίδα των Ιονίων». Παρά την έκταση των γεγονότων, δεν αναφέρεται τίποτε στον τύπο, αντίθετα συνέχισε τη συνήθη προπαγάνδα, σχολιάζοντας πως την πομπή της λιτανείας ακολουθούσαν οι αρχές κατοχής και συμμετείχε για πρώτη (και τελευταία) φορά η φασιστική νεολαία της ιταλικής παροικίας.
Το γεγονός καταγράφηκε, όπως αναφέρεται και στη σημερινή σχετική μαρμάρινη αναθηματική πλάκα, ως «η πρώτη αυθόρμητη μαζική αντιφασιστική εκδήλωση στη σκλαβωμένη Ευρώπη». Η πρώτη αυτή μαζική αντιστασιακή πράξη αποτελεί ορόσημο όχι μόνο για την Ελληνική Εθνική Αντίσταση, αλλά ευρύτερα για την Αντίσταση των κατεχομένων χωρών της Ευρώπης, πολύ περισσότερο σημαντική, επειδή οι πρωταγωνιστές της ήταν νέοι κερκυραίοι μαθητές.
