Οι μαθητές του Τμήματος Γ4 του σχολείου μας Αναστάσιος – Αχιλλέας Πάϊτας και Βασίλειος – Τιερρύ Παϊτάς συζήτησαν με τον καθηγητή Ιστορίας της Μεσαιωνικής Δύσης και μεταφοράς δυτικών θεσμών στην Ανατολική Μεσόγειο στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου κ. Νικόλαο Καραπιδάκη, ζητήματα σχετικά με τη φεουδαρχία στην Κέρκυρα και την έννοια της κερκυραϊκής ευγένειας. Μεταφέρουμε εδώ τα κυριότερα σημεία αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας συζήτησης, ευχαριστώντας θερμά τον κ. Καραπιδάκη για το χρόνο του και τα πλούσια στοιχεία της κερκυραϊκής Ιστορίας που μας έδωσε.
1) Με ποιους όρους αποκτάται η κερκυραϊκή ευγένεια;
Η λέξη ευγένεια, παρότι εμφανίζεται κάπως νωρίτερα, επίσημα δεν υπάρχει πριν από το 1772. Στην Κέρκυρα, η ευγένεια σημαίνει κάτι πολύ συγκεκριμένο: αυτούς που ήτανε μέλη του δημοτικού συμβουλίου, του πολιτικούοργάνου της πόλης, δηλαδή ήταν συνώνυμο του πολίτη. Καταρχάς, δεν υπήρχαν όροι: αν ήσουνα κάτοικος Κέρκυρας μια δεκαετία τουλάχιστον, ή παντρεμένος με κερκυραία, ήσουνα πολίτης της Κέρκυρας. Από το 16ο αιώνα και μετά, μπαίνει σιγά – σιγά ο όρος, για να είσαι όχι ευγενής ακόμα, μέλος του συμβουλίου, πολίτης, πρέπει να ήταν και οι δικοί σου. Επιχειρείται ένα κλείσιμο έτσι, γιατί περιορίζει τη δυνατότητα σ` αυτούς που ήδη ήτανε μέλη. Άλλο ένα στοιχείο μπήκε στα τέλη του 16ου αιώνα: για να είσαι μέλος του Συμβουλίου δεν πρέπει να ασκείς χειρωνακτικό επάγγελμα. Eίναι λίγο αστείος ο τρόπος που απαιτείται για να γίνεις μέλος του συμβουλίου και άρα να ονομαστείς αργότερα ευγενής: πρέπει να είναι και οι γονείς σου! Toσύστημα αυτοτροφοδοτεί το επιχείρημά του: για να είσαι, πρέπει να ήσουνα.
2) Ερώτηση: που καταγράφονται τα ονόματα των ευγενών; Υπήρχε το λίμπρο ντ` όρο;
Βεβαίως υπήρχε το λίμπρο ντ` όρο., η «Χρυσή Βίβλος». Συνήθως, καταγράφανε, όχι πάντα συστηματικά, τους παρόντες σε κάθε ετήσιο συμβούλιο.Αν θέλανε να δούνε αν ήταν κάποιος και σε παλιότερα, ανατρέχανε σε παλιότερα. Απ` το 16ο αιώνα, βγαίνει ένα διάταγμα από το συμβούλιο που λέει ότι οι γονείς πρέπει να δηλώνουνε τα νόμιμα παιδιά τους, για να μπορούν, όταν γίνουν 20 χρονών, να εγγράφονται στο βιβλίο, ένα μητρώο γεννήσεων δηλαδή, για να μπορούν να είναι μέλη του συμβουλίου όταν ενηλικιωθούνε. Αυτό ονομάζεται λίμπρο ντ` όρο. Το οποίο δεν τηρούνταν πάντα σωστά. Ξεχνούσαν να τα γράψουν και μετά γίνονταν δίκες για να μπορέσουν.
3) Οι ευγενείς της Κέρκυρας ήταν απαραίτητα και φεουδάρχες;
Όχι, κάθε άλλο. Μάλιστα, η λέξη «ευγενείς» μπαίνει σε εισαγωγικά. Λίγοι ευγενείς ήταν και φεουδάρχες. Όταν η Κέρκυρα γίνεται μέρος του βενετικού κράτους, με δική της πρωτοβουλία, είχε φεουδάρχες, κατόχους μεγάλων περιουσιών του δημοσίου. Τους είχαν δοθεί προς εκμετάλλευση, με υποχρέωση εκ μέρους τους να διατηρούν μια μικρή στρατιωτική δύναμη. Αυτό είναι η φεουδαρχία: η διάθεση δημόσιας περιουσίας με αντάλλαγμα παροχή υπηρεσιών προς το κράτος. Ορισμένοι από αυτούς, όχι πάνω από 10 οικογένειες, είχανε τέτοια φεουδαρχικά κτήματα. Οι υπόλοιποι του Συμβουλίου ήταν απλώς πολίτες: γαιοκτήμονες, καραβοκύρηδες, συμβολαιογράφοι ή γιατροί. Κι ένας από τους όρους που βάζουνε για να υπαχθούνε στη Βενετία είναι διαφορές μεταξύ φεουδαρχών και πολιτών να μη δικάζονται στη Βενετία, αλλά στην Κέρκυρα.Άρα όχι μόνο δεν είναι όλοι φεουδάρχες, αλλά μεταξύ των 2 ομάδων, φεουδαρχών και πολιτών υπάρχει και ένταση, η οποία διατηρήθηκε όλη τη Βενετοκρατία. Πολλοί φεουδάρχες μάλιστα φύγανε απ` την Κέρκυρα – γυναίκες κυρίως, διάδοχοι φεούδων. Παντρευτήκανε Βενετούς και τα φέουδα περιήλθανε σ` αυτούς, οπότε δεν ήτανε καν μέλη του Συμβουλίου. Άλλοι παρέμειναν. Άλλοι χάσανε τα φέουδα. Έμειναν ευγενείς, από την εποχή των Ανδηγαυών, κρατήσανε τον τίτλο, αλλά δεν είχανε πια την περιουσία. Πολλοί όμως κερκυραίοι γαιοκτήμονες, ειδικά μετά το 16ο αιώνα, νοικιάζουνε τα φέουδα. Δεν είναι οι ίδιοι φεουδάρχες, αλλά διαχειριστές, κι ένα μεγάλο μέρος της γαιοκτησίας έμμεσα περνάει σε μη φεουδάρχες. Βέβαια, στην πράξη είναι φεουδάρχες, διότι έχουν το δικαίωμα να απορροφούν τα ίδια οφέλη που θα απορροφούσε και ένας φεουδάρχης από τους καλλιεργητές. Αλλά πάντως όχι, πολίτης και φεουδάρχης δεν είναι ταυτόσημες έννοιες.
4) Ποια ήταν η καταγωγή τους των ευγενών αλλά και των φεουδαρχών της Κέρκυρας;
Ένα μέρος ήταν μια παλιά ομάδα Ανδηγαυών ιπποτών, φεουδάρχες και αξιωματούχοι του βασιλιά της Νεάπολης στον οποίον ανήκε η Κέρκυρα. Οι άλλοι πολίτες, ήταν Ανδηγαυοί, Φράγκοι, Κερκυραίοι, γαιοκτήμονες, ιδιοκτήτες, καραβοκύρηδες γιατροί, συμβολαιογράφοι. Ορισμένες σημαντικές οικογένειες είχαν έρθει από την Άρτα, από το Δεσποτάτο της Ηπείρου, ή από το Μυστρά.Ορισμένες οικογένειες όπως οι Τριβώλη, οι Μόσχου, οι Έπαρχοι, ήρθαν από απέναντι. Αυτοί ήταν οι πολίτες. Ή παντρευτήκανε Κερκυραίες, είτε μείνανε αρκετά εδώ και ενταχτήκανε. Το 16ο – 15ο αιώνα, από το Συμβούλιο περνούνε περίπου 500 οικογένειες,με μεγάλη ποικιλία καταγωγών. Τεράστιος αριθμός.Έχουμε ανθρώπους από άλλες βενετικές κτήσεις. Λέγονται Χανιώτης, Ντα Κάντια, (απ` το Ηράκλειο), Ροδίτης, από Σίφνο. Έχουμε πολλούς από Ιταλία, πιθανόν Ιταλοί, με ιταλικά ονόματα: Ντα Μαφρεντόνια, Ντα Γκαλίπολι, Ντα Νάπολι. Άλλοι με αρβανίτικα ονόματα, προφανώς οπλαρχηγοί, άνθρωποι του πολέμου που κατέφυγαν εδώ. Σημαντικά ονόματα που μείνανε στην Ιστορία, όπως Μπούα. Οπότε η καταγωγή είναι γεωγραφικά ποικίλη. Η Κέρκυρα το 15ο αιώνα λειτουργεί σα μαγνήτης επειδή το Βυζάντιο συρρικνώνεται προς το Μοριά, γίνονται μεγάλοι πόλεμοι και οι Οθωμανοί κερδίζουν συνεχώς έδαφος. Οι εκεί φιλοβενετοί, ή από την Εύβοια, το Νεγκρεπόντε (πάρα πολλοί ονομάζονται Ντα Νεγκρεπόντε) καταφεύγουν εδώ. Άλλοι μείνανε στο Συμβούλιο, άλλες οικογένειες εξαφανίστηκαν, αλλά οι 5 – 10 οικογένειες που υπάρχουνε και στην Ανδηγαυική περίοδο, παραμένουν. Τα πιο γνωστάονόματα από αυτούς είναι Αλταβίλλα καιΔεληγότη. Από το 15ο αιώνα σχηματίζεται μια μαγιά σταθερή στο Συμβούλιο, 90 περίπου ονόματα.Αυτοί αποφασίζουν να το κλείσουν κι άλλο, διότι δήθεν γινόταν φασαρία και τσακωνόντουσαν στις συνεδριάσεις. Ήρθανε και πολλοί από την Κεφαλλονιά.
Το ίδιο συνέβαινε και στους φεουδάρχες. Φεουδάρχες ήρθαν και Βενετοί. Δεν μένανε πολύ οι Βενετοί. Γιατί να ζει εδώ ένας αριστοκράτης που μένει στη Βενετία, έχει παλάτσα κλπ.; Τα φέουδα τα νοικιάζανε έναντι ενός ποσού και αυτοί που τα εκμεταλλευόντουσαν παίζανε το ρόλο του.
5) Ποιες είναι οι αρμοδιότητες του σώματος στο οποίο συμμετέχουν οι κερκυραίοι ευγενείς;
Το Συμβούλιο δεν είχε από την αρχή πολλές αρμοδιότητες. Η βασική ήτανε να παρουσιάζει κάποιο αίτημα στις βενετικές αρχές. Ήτανε ένα δικαίωμα εκπροσώπησης μόνο. Σιγά – σιγά αποκτά αγορανομικές αρμοδιότητες –που υπήρχαν από την ανδηγαυική περίοδο. Λέγονταν αρχικά καταπάν, αργότερα τζουντιτσιέρι. Ελέγχανε τις τιμές στην αγορά, για να μην υπάρχει αισχροκέρδεια. Μια άλλη αρμοδιότητα που είχανε από την αρχή ήταν να διατηρούν 2 παρέδρους στα βενετικά δικαστήρια όπου προήδρευε ο βενετός διοικητής, ο βάϊλος. Δηλαδή, δικάζανε μαζί με το βάϊλο.
Το Συμβούλιο είχε το δικαίωμα να εκλέγει κάθε χρόνο 2 δημάρχους που λέγονταν σύνδικοι. Είχανε το δικαίωμα να προεδρεύουνε σε όλες τις συνεδριάσεις του Συμβουλίου και να προετοιμάζουνε τα θέματα που θα μπαίνανε προς συζήτηση. Αργότερα, που μπήκανε και περιορισμοί στο ποιος θα είναι μέλος του Συμβουλίου, εμφανίζεται το αξίωμα του κήνσορα, τιμητής στα ελληνικά. Αυτός ήλεγχε τα βιογραφικά των υποψηφίων για το συμβούλιο. Το 16ο αιώνα, για λόγους καθαρά οικονομικούς, η πόλη ζήτησε από τη Βενετία να της παραχωρήσει και οικονομικά αξιώματα, γιατί αυτά είχανε αμοιβή: να ελέγχει τα τελωνεία, να καταγράφει τα εμπορεύματα που μπαίνουν. Οπότε αποκτήθηκαν κι άλλα αξιώματα, 5 στην αρχή, μετά και άλλα, ελέγχου εισαγωγής των προϊόντων. Είχανε επίσης το δικαίωμα 3 υπάλληλοι του δημόσιου ταμείου – αυτό ήτανε σημαντικό, γιατί το δημόσιο ταμείο το ήλεγχε πλήρως η Βενετία – να είναι κερκυραίοι. Πάλι τους εξέλεγε το συμβούλιο, με δικαίωμα του βενετού, αν διαπίστωνε ότι δεν έχουν τα προσόντα – αριθμητική και ιταλικά – να ζητάει να τους αλλάξουν. Παραδοσιακά στην Κέρκυρα εκλεγόταν η διοίκηση της Πάργας και του Βουθρωτού.Ο διοικητής του Βουθρωτού ήταν κερκυραίος, δεν έβγαινε όμως από το Συμβούλιο. Επίσης εκλεγόταν και ο διοικητής του Αγγελόκαστρου, ο οποίος ήτανε διοικητής της περιοχής με δικαστικές αρμοδιότητες. Δεν ήτανε μόνο στρατιωτικός φρουρός, δίκαζε και τις διαφορέςτων χωρικώνμέχρι ενός ποσού.
Μια πολύ σημαντική αρμοδιότητα ήτανε τα υγειονομικά θέματα. Στην αρχή ήτανε αρμοδιότητα του γραμματέα της πόλης, αλλά μετά έγινε ανεξάρτητη: βάζανε κανόνες υγειονομικούς για όποιον έρχεται στην Κέρκυρα. Αυτό ήτανε πολύ σημαντικό, ήτανε ένας έμμεσος έλεγχος της μετανάστευσης. Και βγήκαν οι επονομαζόμενοι Προνοητές της Υγείας. Με τα χρόνια προστεθήκανε και μερικά άλλα καθώς καικαι έκτακτα.. Φτάσανε χονδρικά στα 120 δημοτικά αξιώματα που εκλέγονταν από το Συμβούλιο, κάθε χρόνο. Κρατούσαν κάνα – δυο μήνες οι εκλογές, γιατί είχαν ένα πολύ πολύπλοκο σύστημα.
Πάντως, η βασική αρμοδιότητα του Συμβουλίου είναι ότι για μερικά πράγματα έχει το δικαίωμα να μιλάει με τον κυρίαρχο. Η συνθήκη προσάρτησης της Κέρκυρας στη Βενετία ήταν φεουδαρχικού χαρακτήρα.Φεουδαρχία είναι ο άρχοντας, ο κυρίαρχος, που έχει δικαιώματα στρατιωτικά, δικαστικά, οικονομικά πάνω στους ανθρώπους και στη γη που καλλιεργείται και ο αρχόμενος, κάτοικος πόλης ή χωρικός‧ η εξουσία που έχει ο παραπάνω προς τον παρακάτω,dominium στα λατινικά, είναι απόλυτη. Η Κέρκυρα λοιπόν προσαρτάται στη Βενετιά με όρους υπηκόου, με όρους χωρικού.Ένα από τα προνόμια που της παραχωρείται είναι καμμιά φορά, με τους δικούς της όρους,να συνεδριάζει,νάρχεταιστη Βενετία και να παρουσιάζει τα αιτήματά της. Η βασική λοιπόν αρμοδιότητα είναι η πόλη να μπορεί να μιλάει με τον εξουσιαστή της, να παρουσιάζει τα αιτήματά της και να διατηρεί τα προνόμιά της, για παράδειγμα σε σχέση με τη φορολογία.
Αυτή η φεουδαρχική σχέση, το 18ο αιώνα χάνεται σιγά – σιγά. Η Κέρκυρα, χάνει τα παλιά της προνόμια και εντάσσονται όλα στον κρατικό βενετικό μηχανισμό. Γι` αυτό φορολογείται και το λάδι, που ως τότε δεν φορολογούνταν. Η Βενετία το 18ο αιώνα αναδιοργανώνει το κράτος της, καταργεί τα τοπικά προνόμια, σε όλες τις κτήσεις της, και κάνει ένα ενιαίο δημόσιο λογιστικό. Τα επιμέρους προνόμια θα μπούνε σε ένα ενιαίο ταμείο. Κάνει μια ειδική υπηρεσία χρηματοδότησης που ονομαζότανε Provesiondeldanaro και προσπαθείνα καταργήσει όλα τα τοπικά προνόμια.Η παλιά φεουδαρχική σχέση, έρχεται να περάσει στο σύγχρονο κράτος που ό,τι είναι υπήκοο συμμετέχει εξ ίσου στα εισοδήματα του κράτους. Και σιγά – σιγά τα προνόμια καταργούνται. Περιέργως, τότε και ονομάζονται ευγενείς, όταν ουσιαστικά χάνουν τις κάποιες εξουσίες αυτονομίας που είχαν‧ αποκτούνε μεγαλύτερη αλαζονεία τίτλων, αλλά στην ουσία έχουνε χάσει πολλά. Ακόμα και στην Πάργα, ο κερκυραίος προνοητής δεν έχει πια μπροστά στο στρατιωτικό διοικητή καμμιά εξουσία. Τον ταπεινώνει κιόλας. Και μάλιστα διαμαρτύρονται. Πάνε στη Βενετία, ανοίγουνε μια συζήτηση περί αυτού και τους λένε «αφήστε τα τώρα αυτά, έχει αλλάξει η πραγματικότητα». Αυτή ήταν πάντως η πολιτική εξουσία: δικαίωμα να παρουσιάζεις τα αιτήματά σου, να τα διαμορφώνεις, να τα συζητάς, να τα ψηφίζεις και να εκλέγεις ορισμένους αξιωματούχους με ετήσια θητεία.
6) Κάποιες από αυτές τις οικογένειες έχουν παίξει ρόλο στην Ιστορία της Κέρκυρας και της Ελλάδας; Υπάρχουν απόγονοι;
Πολύ περισσότεροι από αυτούς που ξέρουμε. Εμείς ξέρουμε μόνο τον Καποδίστρια, ένα πρόσωπο που έχει ιδεολογικοποιηθεί. Αυτοί οι άνθρωποι, όταν παύει η βενετική εξουσία είναι πάρα πολύ ώριμοι πολιτικά, διότι έχουνε μεγάλη πείρα από τη συμμετοχή στα τοπικά πολιτικά όργανα, στις δημόσιες υπηρεσίες. Δεν ήταν εύκολη υπόθεση, απαιτούνταν σπουδές, είχανε παιδεία, μαθαίνανε να μιλάνε, να γράφουνε… Όταν η βενετική εξουσία φεύγει, υπάρχει μια ελίτ αριστοκρατική, απόγονοι αυτών εδώ, έτοιμη να αναλάβει την εξουσία και την ανέλαβε και πολύ σοβαρά. Ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος αυτής της ελίτ αρχόντων είναι βέβαια ο Καποδίστριας. Αλλά όχι απ` την αρχή. Ο πιο σημαντικός – πέθανε κάπως νωρίς – ήταν ο Σπυρίδων Γεώργιος Θεοτόκης, αξιωματούχος της πόλης επί Βενετοκρατίας, εκπρόσωπος της πόλης για ένα μεγάλο διάστημα στη Βενετία. Στα τέλη του 18ου αιώνα, επειδή οι υποθέσεις που έχει η πόλη με τη Βενετία είναι κυρίως φορολογικές, χρειάζεται ένας μόνιμος εκπρόσωπος εκεί που ξέρει τις υπηρεσίες που θ` απευθυνθεί. Ο Θεοτόκης είχε μια τέτοια θέση‧ όταν φεύγουν οι βενετοί γίνεται πρώτος πρόεδρος της προσωρινής δημαρχίας που εγκαθιστούν οι Γάλλοι. Η πολιτική κουλτούρα του του επιτρέπει να συζητήσει επί ίσοιςόροις και με το νέο καθεστώς. Οι Γάλλοιφεύγουνε. Ο Θεοτόκης γίνεται πρόεδρος του νέου κράτους, της Επτανήσου Πολιτείας, η οποία είναι Πολιτεία αρχόντων. Δεν μπόρεσε βέβαια να κρατηθεί αυτή η πολιτεία. Για άλλους λόγους πολύπλοκους, ίσως και λόγω των ευγενών. Εάν είχε κρατηθεί, η Κέρκυρα θα είχε διατηρήσει μια πολιτειακή αυτονομία. Απορροφήθηκε όμως λόγω της στρατηγικής της θέσης ή και για άλλους λόγους, από μεγαλύτερες αυτοκρατορίες, τη γαλλική και την αγγλική. Αυτοί παίζουν ένα ρόλο και επί Επτανήσου Πολιτείας και επί αυτοκρατορικών γάλλων και επί άγγλων. Αυτοί στελεχώνουνε τη διοίκηση. Οι άγγλοι περιορίζουνε λίγο την εξουσία τους‧ επειδή ήταν αρκετά ισχυροί και απειλούσανε την ηρεμία του αγγλικού καθεστώτος, η αγγλική διοίκηση άνοιξε τα αξιώματα και έκανε και ένα είδος εκλογών και σε άλλες τάξεις, οπότε αναμείχθηκε λίγο το πολιτικό σκηνικό, αλλά αυτοί εξακολουθούνε να παίζουνε ρόλο. Και φυσικά, παίζουνε ρόλο και στο νεότερο κράτος. Πάρα πολλοί πολιτικοί, που ήρθαν απ` τη Ζάκυνθο, απ` την Κεφαλλονιά, όταν η Επτάνησος ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος, έγιναν διάσημοι‧ οι κερκυραίοι λιγότερο: επειδή είχαν πολλές σχέσεις με την Αγγλία,σταμάτησαν να ασχολούνται με την ελληνική πολιτική.Ορισμένες οικογένειες όμως, πολύ σημαντικές, όπως οι Θεοτόκη, γίνονται και πρωθυπουργοί. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, μέχρι την αλλαγή του Γουδιού, είναι ο Θεοτόκης πρωθυπουργός και μάλιστα πολύ σημαντικός! Δεν έχουμε μελετήσει το έργο του, έχει υπερτιμηθεί το έργο του Βενιζέλου, γιατί η ελληνική αστική τάξη αισθανότανε πιο άνετα με το βενιζελισμό. Είναι αυτός που ετοιμάζει το βαλκανικό πόλεμο. Ο Βενιζέλος βρίσκει ελληνικές υποδομές σχεδόν έτοιμες. Οι τελευταίοι Θεοτόκηδες δεν ήταν στο ίδιο ύψος, ήτανε οι πρόσφατοι της ακροδεξιάς μετά τη μεταπολίτευση. Ο τελευταίοςαπόγονος εκπρόσωπος της κουλτούρας του Γεωργίου Θεοτόκη, ήταν ο εγγονός του Γεώργιος Ράλλης, ένας αξιοπρεπής πολιτικός της συντηρητικής παράταξης.
7) Υπάρχουν κατάλοιπα του φεουδαρχικού συστήματος και αν ναι, πως επηρέασαν το κοινωνικό τοπίο της Κέρκυρας;
Τα κατάλοιπα σε ένα βαθμό υπάρχουνε, τί σημαίνει όμως φεουδαρχικό;Υπάρχει το φεουδαρχικό, υπάρχει και το γαιοκτητικό. Πολλές σχέσεις εκμετάλλευσης της γης που υπήρχαν σ` ένα φέουδο, υπήρχαν και έξω από αυτό. Ένας τύπος συμβολαίων δεν περιοριζόταν μόνο στην καταβολή ενός μέρους της παραγωγής σε αυτόν που το εκμίσθωνε, αλλά είχε και άλλα δώρα. Αυτό δεν είναι απαραίτητα φεουδαρχικό ή μόνο φεουδαρχικό. Συχνά μάλιστα στα καθαυτά φέουδα, δηλαδή κομμάτια φεουδαρχικής γης που καλλιεργούσε ένας καλλιεργητής και έδινε τμήμα της παραγωγής, είχανε λιγότερα βάρη από άλλα κτήματα που νοικιάζονταν σε χωρικούς.Η Βενετία, ασχέτως που δεν μπορούσε να εξαλείψει μονομιάς τις ισχυρές φεουδαρχικές παραδόσεις, είχε προσπαθήσει και είχε καταφέρει να εξαφανίσει τη φεουδαρχία. Είχε καταφέρει να περιορίσει τυπικά τα δικαιώματα των φεουδαρχών μέσω της παραχώρησης μόνο του 1/10 του παραγομένου προϊόντος. Βέβαια, ο υπενοικιαστής του φέουδου κρατούσε λίγο το χωρικό. Του έλεγε «δεν αρκεί αυτό, θα δίνεις κι άλλα. Κι αν δεν το κάνεις, θα καταργήσω το συμβόλαιο. Και θα μείνεις άνεργος». Αυτό όμως ισχύει και σε απλά γαιοκτητικά συμβόλαια, για παράδειγμα τα σολιάτικα. Ο γαιοκτήμονας δεν είναι απαραίτητα φεουδάρχης. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία σχέσεων μέσα στο φέουδο. Αυτά το ελληνικό κράτος και η Βενετία πρώτη και η Αγγλοκρατία, προσπάθησε να τα περιορίσει. Δηλαδή να κάνουν νομοθεσία σε βάρος του πιο ισχυρού. Οι αντιδράσεις είναι έντονες: αισθάνονταν ότι χάνουν, διότι τους περιόριζαν το δικαίωμα να εισπράττουν από τα κτήματά τους. Σιγά – σιγά μέχρι το 1926, αυτό τελείωσε. Η ελληνική νομοθεσία δεν αναγνωρίζει επιπλέον υποχρεώσεις σε μια αγρομίσθωση. Αν σου δώσω ένα κτήμα να το καλλιεργήσεις, οι όροι πρέπει νάναι σαφείς, μπαίνουν στο συμβόλαιο.
Στην Κέρκυρα υπάρχει κι ένα άλλο πρόβλημα. Οι κλήροι είναι μικροί. Όταν απελευθερώθηκαν αυτά τα κτηματάκια που καλλιεργούσαν για τους φεουδάρχες, βρέθηκαν άνθρωποι με 20 ελιές, 30 ελιές. Θα μπορούσαν βέβαια να εκχερσώσουν και να μεγαλώσουν τα κτήματα. Η αγροτική ιστορία της Κέρκυρας, που περιέχει τη φεουδαρχία, αλλά δεν είναι μόνο αυτό, έχει κι άλλα προβλήματα. Πολλές καθυστερήσεις, το βάρος του λαδιού που δεν άφηνε άλλα προϊόντα να αναπτυχθούν και όταν έπεφτε η τιμή του λαδιού είχε κρίση το νησί…
Οι προνοητές κατηγορούσαν τους κερκυραίους αγρότες για τεμπελιά. Αυτό μπορεί να μην είναι κι αλήθεια. Οι προνοητέςήτανε υποχρεωμένοι, όπως και κάθε ανώτατος δημόσιος υπάλληλος και γι` αυτό τους πιέζει κι η Βενετία να εξασφαλίζουν περισσότερα έσοδα για το δημόσιο ταμείο, περισσότερη παραγωγή και να φορολογούν και το λάδι που πουλιέται. Δεν ήταν τεμπέληδες οι χωρικοί, αλλά κουράζονταν πολύ για να παράγουν το λάδι και τους έμενε λίγο στο τέλος, οπότε κάνουνε τα απαραίτητα. Ο βενετός όμως τί θα πει; Ότι δεν έχουμε καλό σύστημα φορολογίας; Ξέρει ότι δεν έχει καλό σύστημα φορολογίας, αλλά για να το αλλάξει θα πρέπει να τσακωθεί με τους φεουδάρχες και με τους εμπόρους, οπότε λέει «οι κερκυραίοι είναι λίγο τεμπέληδες». Και τι του μένει του χωρικού; Η σοδειά είναι κακή, τόχει αυτό η ελιά, μια χρονιά παράγει, μια δεν παράγει. Δανειζότανε, όταν η χρονιά ήτανε καλή, τούφτανε δεν τούφτανε για να πληρώσει τα δάνειά του. Αν ήτανε κακή – πάντα ήτανε μια κακή – με την καλή έπρεπε να ζήσει και να βγάλει τα έξοδα της προηγούμενης. Υπήρχαν βέβαια και αρχοντοχωριάτες, που είχανε πολλές ελιές, αυτοί δεν είχανε το ίδιο πρόβλημα. Κι αυτοί είναι ένα είδος φεουδάρχη, γιατί κι αυτοί νοικιάζανε τα κτήματα. Δεν είναι μόνο ο βενετός φεουδάρχης. Εδώ είχαμε ανθρώπους με 5 ελιές που τις νοικιάζανε. Είναι ένα είδος πυραμίδας που όλα τα βάρη πέφτουνε στον τελευταίο, στη βάση της πυραμίδας.
