Μέχρι και το 1821, οι Ψαριανοί ζούσαν ήρεμα και ασχολούνταν με την αλιεία και το εμπόριο. Εξέλεγαν κάθε χρόνο την τοπική εξουσία τους και οι τέσσερις δημογέροντες που αναλάμβαναν την εκτελεστική εξουσία ήταν και υπεύθυνοι απέναντι στον Τούρκο ναύαρχο (τον καπετάν-πασά) και ουσιαστικά διοικούσαν αυτοί το νησί, αφού δεν υπήρχε Τούρκος διοικητής. Επίσης, ακόμα και τα ποινικά δικαστήρια (π.χ. για εγκλήματα), εκδικάζονταν από τους ίδιους τους Ψαριανούς. Το 1815, προστέθηκε στη διοίκηση του νησιού και Τούρκος διοικητής. Πριν από την Επανάσταση του 1821, το νησί είχε καταφέρει να πλουτίσει και να ευημερεί, ήταν μάλιστα τρίτο σε ναυτική δύναμη (με πάνω από 45 πλοία), μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες.
Στις 10 Απριλίου του 1821, τα Ψαρά ήταν από τα πρώτα νησιά που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον τούρκικο ζυγό και το Πάσχα ανύψωσαν την επαναστατική τους σημαία (λευκή με κόκκινο). Τα επόμενα χρόνια, ψαριανά πλοία με ονομαστούς πυρπολητές, όπως ο Παπανικολής, ο Κανάρης και ο Πιπίνος, συμμετείχαν σε διάφορες επιχειρήσεις κατά τις οποίες κατέστρεψαν και κατέλαβαν τουρκικά πλοία. Η δράση των Ψαριανών, όμως, εξόργισε τον Σουλτάνο, που αποφάσισε να καταστρέψει το νησί. Οι Ψαριανοί, μόλις πληροφορήθηκαν την πρόθεση του Σουλτάνου, ειδοποίησαν επανειλημμένως την ελληνική κυβέρνηση ζητώντας ενισχύσεις για την αντιμετώπιση του εχθρικού στόλου. Παρόλα αυτά, η ελληνική κυβέρνηση αδράνησε και ενισχύσεις δεν εμφανίστηκαν έγκαιρα στα Ψαρά.
Στις 21 Ιουνίου του 1824, ο Ιμπραήμ κατέλαβε το νησί με 140 καράβια και 14.000 γενίτσαρους. Περισσότεροι από 15.000 κάτοικοι σφαγιάστηκαν και πολλά κορίτσια κατέληξαν δούλες σε σκλαβοπάζαρα, ενώ λίγοι κατόρθωσαν να εγκαταλείψουν το νησί. Η τραγικότερη ιστορική στιγμή των Ψαρών ήταν το ολοκαύτωμα της Μαύρης Ράχης, στις 22 Ιουνίου 1824, όταν η πόλη των Ψαρών έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Όσοι από τους αμάχους πρόλαβαν, έφυγαν με τα πλοία. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν. Πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί (κατ” άλλους εκατόν πενήντα) έτρεξαν στο Παλιόκαστρο (Μαύρη Ράχη) και κλείστηκαν στο μικρό φρούριο αποφασισμένοι να μην παραδοθούν αλλά να πέσουν πολεμώντας. Οι γενναίοι αυτοί υπερασπιστές του φρουρίου, με επικεφαλής τον Αντώνη Βρατσάνο, γιο του προέδρου της Βουλής των Ψαρών, έγιναν ολοκαύτωμα για την απελευθέρωση της πατρίδας ανατινάσσοντας την πυριτιδαποθήκη.
H «Mαύρη Pάχη», που απαθανάτισε ο Διονύσιος Σολωμός, υψώθηκε στη συνείδηση των ανθρώπων σαν σύμβολο θυσίας και ολοκληρωτικής προσφοράς στην υπόθεση της Ελευθερίας.
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
Περπατώντας η Δόξα μονάχη
Μελετά τα λαμπρά παλικάρια
Και στην κόμη στεφάνι φορεί
Γεναμένο από λίγα χορτάρια
Που είχαν μείνει στην έρημη γη.
Όσοι Ψαριανοί σώθηκαν από την καταστροφή, κατέφυγαν στη Mονεμβασιά και κατόπιν στην Ερέτρια, που πήρε την ονομασία «Νέα Ψαρά». Η καταστροφή των Ψαρών υπήρξε μεγάλο πλήγμα για την Ελληνική Επανάσταση, καθώς χάθηκε μία από τις σημαντικές βάσεις του ελληνικού ναυτικού. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1912, τα Ψαρά βρίσκονταν υπό την κατοχή της Τουρκίας. Στις 21 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, ελευθερώθηκαν από το αντιτορπιλικό «Ιέραξ» υπό τον πλοίαρχο Αντώνη Βρατσάνο, απόγονο του Αντώνη Βρατσάνου που είχε ανατινάξει το φρούριο στο Παλαιόκαστρο των Ψαρών, 88 χρόνια νωρίτερα.
Α. Κουδωνάς
Πηγές
https://www.sansimera.gr
https://el.wikipedia.org
