Η Ελευσίνα συνέδεσε από τους Μυκηναϊκούς χρόνους την τύχη της με αυτή της Αθήνας και είναι γνωστή για την αρχαία, αλλά και τη σύγχρονη βιομηχανική της ιστορία. Φέτος ανακηρύχθηκε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Στην αρχαιότητα υπήρξε για 2000 χρόνια (1600 π.Χ. – 400 μ.Χ.) μια από τις πέντε ιερές πόλεις. Εδώ τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου λατρευόταν η θεά Δήμητρα, θεά της ανανέωσης της φύσης και της βλάστησης των σιτηρών και η Κόρη της Περσεφόνη. Στα μέσα του 8ου αι. π.Χ., η λατρεία της θεάς αποκτά πανελλήνιο χαρακτήρα, ενώ στα χρόνια του Σόλωνα τα Ελευσίνια Μυστήρια καθιερώνονται ως αθηναϊκή εορτή. Την άνοιξη, τον μήνα Μάρτιο (Ανθεστηριώνα) γινόταν στην Αθήνα η προκαταρκτική μύηση και τον Σεπτέμβριο (Βοηδρομιώνα), γίνονταν τα Μεγάλα Μυστήρια που διαρκούσαν εννέα ημέρες. Η θεά αξίωνε από τους μύστες, τους μυημένους δηλαδή, απόλυτη μυστικότητα με ποινή θανάτου για τους παραβάτες. Στους μη μυημένους μάλιστα, απαγορευόταν να προφέρουν το όνομα της Περσεφόνης. Στο τέλος του 4ου αι. μ.Χ. τα Μυστήρια παρακμάζουν, ενώ με την εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου το ιερό μετατρέπεται σε ερείπια και η λατρεία εγκαταλείπεται. Στην πόλη αυτή γεννιέται και ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος.
Τα πλέον σημαντικά μνημεία του αρχαιολογικού χώρου είναι :
-
η Ιερά Αυλή, ο χώρος συγκέντρωσης των πιστών. Εδώ κατέληγε η Ιερά Οδός, η σημαντικότερη οδική αρτηρία που συνέδεε την Ελευσίνα με την Αθήνα και την οποία ακολουθούσε η πομπή των μυστών κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια
-
τα Μεγάλα Προπύλαια, η μεγαλόπρεπη είσοδος που κατασκευάστηκε στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους, στη νότια πλευρά της Αυλής, αντίγραφο των Προπυλαίων της Ακρόπολης των Αθηνών,
-
τα Μικρά Προπύλαια (πρόπυλο Ιωνικού ρυθμού),
-
το Τελεστήριο ,όπου υπήρχε το ανάκτορο, το άδυτο της λατρείας, μία σχεδόν τετράγωνη αίθουσα με τρεις εισόδους και βαθμιδωτές εξέδρες. Στους κλασικούς χρόνους υπολογίζεται ότι χωρούσε 5.000 όρθιους θεατές
-
η Kρήνη. Από το οικοδόμημα αυτό, του 2ου αιώνα μ.Χ., σώζεται ο πυθμένας της δεξαμενής σε σχήμα Π καθώς και το κρηπίδωμα από λευκό μάρμαρο με οκτώ λεκανοειδείς κοιλότητες στις οποίες έπεφτε το νερό από οκτώ κρουνούς.
-
οι Θριαμβικές Αψίδες (ρωμαϊκά αντίγραφα της αψίδας του Αδριανού στην Αθήνα),
-
το Καλλίχορον Φρέαρ, όπου σύμφωνα με τους μύθους κάθισε η Δήμητρα που έψαχνε την Περσεφόνη. Εδώ τελούνταν και οι χοροί των γυναικών της Ελευσίνας,
-
το Πλουτώνιο (ιερό σπήλαιο με περίβολο, μια δίοδος προς τον Άδη), όπου είχε φανεί ο Πλούτων, θεός του Άδη. Εδώ γινόταν αναπαράσταση της ετήσιας επιστροφής της Περσεφόνης στη γη, και
-
το Μυκηναϊκό Μέγαρο (ορθογώνιος ναός μυκηναϊκής εποχής)
Εντός του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο. Σε αυτό φιλοξενούνται σημαντικά ευρήματα από τις ανασκαφές στο Ιερό και τα νεκροταφεία της αρχαίας πόλης της Ελευσίνας.
Στον λόφο επάνω από το αρχαίο Τελεστήριο, δεσπόζει ο μεταβυζαντινός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας, ο οποίος είναι χτισμένος επάνω στα ερείπια παλαιότερου χριστιανικού ναού. Την ημέρα της εορτής των Εισοδίων στις 21 Νοεμβρίου οι γυναίκες βράζουν ένα μείγμα από σπόρους σιτηρών και όσπρια, τα λεγόμενα πολυσπόρια, και τα φέρνουν στην εκκλησία, μαζί με άρτους, για να λάβουν την ευλογία του ιερέα. Το έθιμο με τις πανάρχαιες ρίζες έχει ενταχθεί στο Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
