Ροδάνθη Πανικίδου
Δάφνη Τζάτζη
Ανέστης Πολίτης
Σίσσυ Μουρατίδου
Δημήτρης Μπακιρτζής
Γιώργος Πασκουάλ Ντίνος
Με αφορμή τις ομιλίες – παρουσιάσεις τριών αρχαιολόγων, του κ. Κ. Τουλούμη, του κ. Κ. Σουέρεφ και της κ. Μ. Ντίνου (από τον Δεκέμβριο 2020-Ιανουάριο 2021), στα πλαίσια του πολιτιστικού προγράμματος του σχολείου μας με θέμα την ιστορία της Τούμπας (υπεύθυνη καθηγήτρια Β.Γκράτζιου), αποφασίσαμε να αναφερθούμε στην ιστορική πορεία της Τούμπας κατά την προϊστορική, την ιστορική και τη νεότερη περίοδο.
(Φωτογραφία από την ανασκαφή της Τούμπας-ΑΠΘ)
Η περιοχή της Τούμπας πήρε το όνομά της από τον προϊστορικό οικισμό [ τούμπα: οι χαμηλές τεχνητές εξάρσεις του εδάφους (γήλοφοι) που καλύπτουν λείψανα της αρχαιότητας ] γύρω από τον οποίο χτίστηκε. Η ιστορία της Τούμπας ξεκινά από την 2η χιλιετία π.Χ., όπως φανερώνουν τα ελάχιστα κατάλοιπα που εντοπίστηκαν από την περίοδο 2050-1400 π.Χ. H περιοχή πριν από την κατασκευή του οικισμού αποτελούσε δάσος δρυός, σταδιακά όμως με τις κτηνοτροφικές και αγροτικές ασχολίες και την εγκατάσταση των ανθρώπων μετατράπηκε σε βοσκοτόπια, όπως μας πληροφόρησε η κ. Μ. Ντίνου, η οποία μας μίλησε αναλυτικά για την αρχαιοβοτανική και την ανθρακολογία. Σχεδόν όλα τα αντικείμενα που εντοπίστηκαν στην κορυφή του γήλοφου, από την πανεπιστημιακή ανασκαφή του ΑΠΘ χρονολογούνται στην περίοδο μετά το 1400 π .Χ
Τρισδιάστατη αναπαράσταση του οικισμού
Τοποθεσίες προϊστορικών οικισμών στην Θεσσαλονίκη
Ο κ. Κ. Τουλούμης, αναφέρθηκε στην προϊστορική εποχή και μας αποκάλυψε τις παρακάτω πληροφορίες για τον λόφο και τους κατοίκους του. Οι πρώτες ανασκαφές ξεκίνησαν το 1984 από τον καθηγητή Γεώργιο Χουρμουζιάδη και έκτοτε την αρχαιολογική έρευνα έχει αναλάβει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται ο νεότερος οικισμός, κάτω από αυτόν ο προηγούμενος κ.ο.κ. Αυτό συμβαίνει, διότι για να χτιστεί ένας νέος οικισμός ισοπεδωνόταν ο προηγούμενος Έτσι, εναλλάσσονται τα οικιστικά στρώματα. Η θέση του οικισμού ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή, καθώς βρισκόταν αρκετά κοντά στη θάλασσα (σε απόσταση 800 μέτρων). Να σημειωθεί πως δεν είναι ο μοναδικός λόφος, στην πεδιάδα της Θεσσαλονίκης υπάρχουν πολλοί παρόμοιοι με αυτόν. Θεωρείται πως λόγω του κύρους που προσέφερε το υψόμετρο της τούμπας, η θέση αυτή επιλεγόταν ως κατοικία ατόμων που θεωρούσαν τον εαυτό τους ανώτερο των υπολοίπων, μιας που όλοι οι υπόλοιποι οικισμοί βρίσκονται σε επίπεδους τόπους. Σε αντίθεση με την νότια Ελλάδα των μυκηναϊκών χρόνων, εδώ δεν υπήρχαν ανάκτορα, επομένως και πολιτικές καταστάσεις που θα τα καθιστούσαν απαραίτητα. Τα οικιστικά κατάλοιπα της περιόδου αυτής ανήκουν σε κτιριακά συγκροτήματα που φτάνουν τα 200 με 300 τμ το καθένα και διαχωρίζονται το ένα από το άλλο από στενούς χαλικόστρωτους δρόμους. Επίσης, όπως φαίνεται από τις ανασκαφές, οι κάτοικοι είχαν ξεχωριστούς χώρους για τις διαφορετικές λειτουργίες της οικίας, όπως αποθηκευτικούς χώρους, στους οποίους βρέθηκαν πιθάρια ύψους μέχρι και 2 μέτρων. Οι κάτοικοι της κοινότητας ζούσαν μια απλή καθημερινή ζωή και συντηρούνταν καλλιεργώντας την γη εκμεταλλευόμενοι τα δύο ρέματα που έρρεαν στην περιοχή, κυνηγώντας, ψαρεύοντας και εκτρέφοντας ζώα. Επίσης φαίνεται πως αυτοί οι άνθρωποι, χρησιμοποιούσαν χαλκό για να κατασκευάσουν εργαλεία και όπλα ενώ ασχολιόντουσαν και με την μεταλλουργία. Τέλος Στις ανασκαφές βρέθηκαν πλούσια διακοσμημένα κεραμικά σκεύη που φανερώνουν ότι η κοινότητα ασχολούνταν έντονα με την κεραμική ενώ την ενδιέφερε πέραν από τη χρηστικότητα και η καλαισθησία των αντικειμένων.
Η ιστορική περίοδος αποτελεί σταθμό για την Ιστορία της Τούμπας, καθώς από αυτή αντλούμε τις περισσότερες πληροφορίες για τον οικισμό της Τουμπίτσας. Σύμφωνα με τον Κ. Σουέρεφ, τον ανασκαφέα θέσεων της Ιστορικής Περιόδου, όσα γνωρίζουμε σήμερα για τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, την καθημερινότητα αλλά και τις σχέσεις τους με διαφορετικές φυλές και οικισμούς, οφείλονται κυρίως στα κτερίσματα που εντοπίστηκαν στους τάφους του οικισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο μελαμβαφής κάνθαρος, ένα είδος κρασοπότηρου, που χρονολογείται στο 320 – 315 π.Χ., ο οποίος έχει επιγραφή με την παλαιότερη γραφή, ΑΔΙCΤΑ ΚΥΡΒΑCΙ.
Μελαμβαφής κάνθαρος με την επιγραφή ΑΔΙCTΑ ΚΥΡΒΑCI από τη Τούμπα Θεσσαλονίκης , 320 – 315 π.Χ
Το συγκεκριμένο κτέρισμα μας δίνει πληροφορίες για τις τελετές και τα Καβείρια μυστήρια που τελούνταν στην περιοχή εκείνη την εποχή. Με ανάλογο τρόπο άλλα σκεύη και ειδώλια μας ενημερώνουν για τον ρόλο των κατοίκων μέσα στην κοινωνία εκείνης της εποχής. Ο αργαλειός, για παράδειγμα, σχετίζεται με τη θέση του γυναικείου φύλου στην κοινωνία. Οι γυναίκες της οικογένειας ήταν υπεύθυνες για τη συντήρηση του σπιτιού, ενώ οι άντρες περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στην αγορά. Οι νέοι ασχολούνταν κυρίως με τον αθλητισμό και τη γεωργία.
Όσον αφορά τις εξωτερικές σχέσεις της, η Τούμπα αποτελούσε μία ανοιχτή κοινότητα. Υπήρχε επικοινωνία μεταξύ των οικισμών, όπως αποδεικνύει η ύπαρξη Μακεδονικών, Αθηναϊκων, και Περσικών πολιτιστικών στοιχείων στην περιοχή. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι για ένα διάστημα από το 509-479 π.Χ. υπάρχει και περσική παρουσία στην Τούμπα. Παρόλα αυτά, η Τούμπα δεν ήταν έδρα βασιλείου. Πόλος έλξης των διαφορετικών αυτών φυλών ήταν η Θέρμη, η οποία ήταν σπουδαίο πολιτιστικό κέντρο και λιμάνι. Παρά την άνθιση της όμως, η Τούμπα εγκαταλείφθηκε περίπου στα 300 π.Χ. και μέχρι το 1923 μ.Χ. εντοπίζονται μόνο διάσπαρτοι κλειστοί οικισμοί.
Αυτοχρωμική φωτογραφία του του λόφου της Τούμπας (Auguste Leon, 1913)
(Θεσσαλονίκη 1913 & 1918, Οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες, Ολκός, Musée Albert-Kahn (1999), 30 Α2017)
Μια ακόμα περίοδος που αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στην ιστορία της Τούμπας είναι η νεότερη εποχή. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή έφτασαν στην Ελλάδα χιλιάδες πρόσφυγες. Η αρχική στέγαση έγινε στις στρατιωτικές εγκαταστάσεις και σε ξύλινες παράγκες στην περιοχή της Τούμπας. Έπειτα χτίστηκαν στην Άνω Τούμπα 50 μονώροφες διπλοκατοικίες. Δίπλα σε αυτούς τους οικισμούς, κοντά στους θαλάμους του λοφίσκου (στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας), στην περιοχή που τότε λεγόταν Οροχός, χτίστηκαν μονώροφες τετρακατοικίες. Ανάλογα, ξύλινα παραπήγματα ή «παράγκες», χτίστηκαν στην Κάτω Τούμπα το 1926 (που περικλειόταν στις σημερινές οδούς από Ανατολικής Ρωμυλίας μέχρι Αμφιπόλεως και από Πυλαίας μέχρι Αρτάκης) και κατοικήθηκαν έως τη δεκαετία του 1950 με αρχές της δεκαετίας του 1960. Σε κάθε οικογένεια αντιστοιχούσε ένα δωμάτιο και ανά είκοσι «παράγκες», υπήρχε ένα συγκρότημα από τουαλέτες και βρύσες. Τα νεόκτιστα Τούμπας χτίστηκαν το 1926, ήταν μονώροφες διπλοκατοικίες και οι πρόσφυγες κατέβαλαν το αντίτιμο της αξίας τους μέσω δανείου. Το 1927 τοποθετήθηκαν 50 προκατασκευασμένοι οικισμοί, τα «γερμανικά», όπου εγκαταστάθηκαν οικογένειες που έμεναν σε σκηνές ή θαλάμους. Χτίστηκαν περίπου 3.000 μονοκατοικίες και 200 πολυκατοικίες, που η καθεμιά στέγαζε 8-10 οικογένειες, καθώς και 500 οικήματα με αυτοστέγαση. To 1925 κατασκευάστηκαν μονώροφες διπλοκατοικίες στην Κ. Τούμπα. Δημιουργήθηκαν 13 οικισμοί, καθένας από τους οποίους έπαιρνε τα αρχικά του εργολάβου του, επειδή δεν είχαν δοθεί ακόμη ονόματα σε οδούς. Λόγω της αναγκαιότητας στέγασης των προσφύγων σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, η Άνω Τούμπα, που ρυμοτομήθηκε πρόχειρα και χωρίς σχέδιο, σε αντίθεση με την Κάτω Τούμπα. Ο πληθυσμός της Τούμπας από 5.000 το 1922, έφτασε στις 25.000 το 1928 και στις 32.000 το 1933.
Η Τουμπίτσα εκείνη στην εποχή ήταν μάλλον ένας χώρος εξόρμησης για του κατοίκους της Τούμπας. Ο χώρος πάνω στον λόφο ήταν προορισμός για σχολικές εκδρομές του μοναδικού σχολείου της Τούμπας αλλά και επιλογή για κυριακάτικες οικογενειακές εκδρομές. Όμως η Τουμπίτσα ήταν κυρίως γνωστή ως “νυφοπάζαρο”. Παρά την ευχάριστη ατμόσφαιρα και εικόνα του λόφου στη Τουμπίτσα ήταν παράλληλα τοποθετημένες και οι σειρήνες της πόλης από τον πόλεμο , οι οποίες μάλιστα θα έμεναν εκεί για αρκετό χρόνο ακόμα…
Καρτ-ποστάλ η οποία απεικονίζει την Tούμπα (πηγή www.elia.org.gr)
εικόνα Άνω Τούμπα 1967
Ένα κτίσμα της Τούμπας άμεσα συνδεδεμένο με τη πόλη είναι το γήπεδο του ΠΑΟΚ. Η κατασκευή του γηπέδου κράτησε έναν χρόνο (1958-1959) και σε αυτό συνέβαλαν ακόμα και οι οπαδοί του ΠΑΟΚ, άλλοι δίνοντας ένα χρηματικό ποσό ή και άλλοι εργαζόμενοι αφιλοκερδώς. Ήταν ένα από τα καλύτερα γήπεδα εκείνης της εποχής, καθώς είχε φυσικό γρασίδι σε μία εποχή που αυτό το γεγονός σπάνιζε. Με το πέρασμα των χρόνων αντιμετώπισε πολλά προβλήματα, όπως για παράδειγμα ο σεισμός που έγινε τον Μάρτιο του 1980, που είχε ως αποτέλεσμα να καταρρεύσει ένα τμήμα της θύρας 8. Το καλοκαίρι του 2004 το γήπεδο του ΠΑΟΚ ήταν υποψήφιο για έδρα διεξαγωγής των Ολυμπιακών αγώνων και για αυτό έγινε μια μεγάλη ανακαίνισή του. Στο σημείο όπου χτίστηκε το γήπεδο υπήρχαν κάτω από το έδαφος αρχαία νεκροταφεία των ιστορικών χρόνων. Κάποια από αυτά καταστράφηκαν κατά τις διαδικασίες για την κατασκευή του γηπέδου.
Τις πληροφορίες αυτές θέλαμε να μοιραστούμε μαζί σας, με τους συμμαθητές και τους καθηγητές μας, για να γνωρίσουμε καλύτερα τη γειτονιά μας. Στο μεταξύ η ενημέρωση και η έρευνά μας συνεχίζεται με συνεντεύξεις και συλλογή φωτογραφικού υλικού.
Βιβλιογραφία
Ανδρέου, Σ., και Κ. Κωτσάκης. 1996 (1997). Η Προϊστορική Τούμπα της Θεσσαλονίκης. Παλιά και Νέα Ερωτήματα στο Το Αρχαιολογικό Έργο Στη Μακεδονία Και Θράκη 10α 369-87.
Η προϊστορική Τούμπα της Θεσσαλονίκης (1999), Πρόγραμμα: «Μελίνα – Εκπαίδευση και πολιτισμός», ενότητα: «Ο κόσμος της αρχαιότητας», Σχεδιασμός: Κ. Κωτσάκης, Σ. Ανδρέου, Κ. Κασβίκης, Κ. Νικονάνου, Ε. Φουρλίγκα, Χρ. Γκατζόλης, Ό Σακαλή.
Αρχαιολογικοί περίπατοι στη Θεσσαλονίκη: Η προϊστορική Τούμπα (1997), Κ. Κωτσάκης και Στ. Ανδρέου (επιστημονική εποπτεία), Κ. Κασβίκης, Κλ. Νικονάνου και Ευ. Φουρλίγκα, Α.Π.Θ. Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, Ανασκαφή Τούμπας Θεσ/νίκης, Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, «Θεσσαλονίκη 1997», Θεσσαλονίκη. Επανεκτύπωση το 2004 με χορηγία του Δήμου Θεσσαλονίκης, Δ΄ Δημοτικό Διαμέρισμα.
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας – ΑΠΘ ( 2007 – 2019) Η Ανασκαφή , Ιστορικό Έρευνας. Ανακτήθηκε από Ιστορικό έρευνας (auth.gr)
Τούμπα Θεσσαλονίκης: Ταφική Αρχαιολογία, K. Σουέρεφ. Πηγή: https://www.voria.gr/article/enas-proistorikos-ikismos-stin-kardia-tis-toumpas-foto–video
