Ένα από τα θέματα που ανέκυψε από τις συνεντεύξεις των γιαγιάδων και των παππούδων ήταν και αυτό του δωσιλογισμού, καθώς υπάρχουν παρόμοιες μαρτυρίες σε τρία διαφορετικά χωρία. Φαίνεται πως ό,τι γινόταν σε όλη την κατεχομένη Ελλάδα, γινόταν και στην ορεινή Ξάνθη. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κ.Σ. από την Πάχνη, οι κτηνοτρόφοι ήταν αυτοί που μπήκαν στο στόχαστρο των δωσίλογων: «Οι άνθρωποι που δούλευαν έξω στο χωράφι, που φύτευαν καλαμπόκι και το έκρυβαν στις αποθήκες τους για να μην το βρουν οι Βούλγαροι, κάποιοι Παχνιώτες που ήταν με τους Βούλγαρους, τους πρόδιναν και μετά από αυτό οι Βούλγαροι πήγαιναν και έψαχναν τις αποθήκες». Ίδια κατάσταση φαίνεται πως επικρατούσε και στη Γλαύκη. Σύμφωνα με τον Μ.Σ., υπήρχαν άνθρωποι που βοηθούσαν τους Βούλγαρους και επιβραβεύονταν για αυτό, ενώ η Κ.Φ. λέει χαρακτηριστικά: «Ήταν ο Ι. που τριγυρνούσε με τους Βούλγαρους και πρόδινε οικογένειες με ζώα». Φαίνεται πως οι κάτοικοι είχαν άσχημη γνώμη για τους συνεργάτες των Βουλγάρων.  Ο Κ.Μ. και ο Σ.Χ. πιστεύουν ότι αυτοί που είχαν παραμείνει στον Κένταυρο ήταν όλοι συνεργάτες των Βουλγάρων, ενώ η Κ.Φ. από τη Γλαύκη φαίνεται διχασμένη. Από τη μία πλευρά δικαιολογεί το δωσίλογο του χωριού της λέγοντας ότι «δεν ήθελε να τον σκοτώσουν (ενν. οι Βούλγαροι) […] Σε κάθε πόλεμο υπάρχει και ένας προδότης». Από την άλλη πλευρά, τον θεωρεί υπεύθυνο γιατί λέει πως «…ήθελε να φάει μαζί με τους Βούλγαρους τα λεφτά μας».

Ως προς το ζήτημα της αντίστασης, εδώ οι γνώμες διίστανται. Κάποιοι απάντησαν πως οι κάτοικοι των χωριών δεν πήγαιναν ως αντάρτες στα βουνά για να πολεμήσουν. Αντίθετα ο Κ.Σ. από την Πάχνη και η Α.Σ. από τη Γλαύκη αναφέρουν πως «υπήρχαν Πομάκοι που έφευγαν για να πολεμήσουν τους Βούλγαρους, όμως δεν ήταν αρκετοί». Εκτός από αυτό, τρεις μάρτυρες υποστηρίζουν ότι είχαν ακούσει και για το γνωστό Πόντιο αντάρτη Αντών Τσαούς, που είχε δράσει στα βουνά της Δράμας, της Καβάλας και της Ξάνθης. Μάλιστα ο ένας από αυτούς, ο Κ.Μ. από τον Κένταυρο, αφηγείται μια ιστορία για τον Πόντιο οπλαρχηγό: «Είχαν έρθει κάποτε κάποιοι Βούλγαροι και ο Αντών Τσαούς είχε μέσα στο βουλγαρικό στρατό κάποιους συντρόφους που τους ακολουθούσαν για να βρουν που μένουν. Ο Αντών Τσαούς ζητά από τους μεγαλύτερους να του δώσουν 24 ώρες για να βρει τους Βούλγαρους. Όταν τους βρήκε, πέταξε μια χειροβομβίδα και σκότωσε όλους τους Βούλγαρους που είχαν καθίσει για να φάνε. Σώθηκαν μόνο οι σύντροφοί του, που είχαν φύγει από πριν». Είτε είναι αληθινή είτε όχι, αυτή η ιστορία είναι ενδεικτική της φήμης που είχε ο Αντών Τσαούς στα χωριά της ορεινής Ξάνθης.

Μποζ Μεριέμ