ΕΠΑ.Λ ΝΑΞΟΥ

Ο ναός χτίστηκε το 1718 μετά από μακροχρόνιους αγώνες των κατοίκων του Φιλωτίου να εξασφαλίσουν τον χώρο από τον φεουδάρχη του χωριού Χρύσανθο Μπαρότζι. Είναι η μοναδική εκκλησία στον ελλαδικό χώρο που χτίστηκε επί Τουρκοκρατίας με επίσημο σουλτανικό φιρμάνι.

Με συντομία η ιστορία της εκκλησίας είναι η εξής: Το 1690 έξω από την παραλία του Καλαντού έγινε ένα ναυάγιο και ο Φιλωτίτης Στέφανος Ψαρράς ή Λούμπας έσωσε ένα τουρκόπουλο, το όποιο φρόντισε σαν δικό του παιδί, εωσότου, μετά από 6 χρόνια, οι δικοί του το αναζήτησαν και πήραν πίσω.

Τα χρόνια πέρασαν. Οι κάτοικοι του Φιλωτίου ήθελαν να χτίσουν μια νέα, μεγαλύτερη εκκλησία, γιατί η παλιά ήταν μικρή και δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του χωριού. Έτσι, οι Φιλωτίτες, με επικεφαλής τον Ψαρρά, άρχισαν να χτίζουν την εκκλησία στον χώρο όπου βρίσκεται σήμερα. Τότε ήταν λαχανόκηπος και ανήκε στον άρχοντα Μπαρότζι. Ο Τούρκος διοικητής της Νάξου έστειλε τον Ψαρρά στην Κωνσταντινούπολη για να δικαστεί. Ο Λούμπας περίμενε το μοιραίο, ο δικαστής όμως ήταν το παιδί που είχε σώσει. Με απόφασή του όχι μόνο αθωώθηκε ο Ψαρράς αλλά και δόθηκε άδεια να ολοκληρωθεί η ανέγερση του ναού.

               Από την ιστορία της Παναγίας Απεραθίτισσας

Κάποιος τσοπάνος, λέει, είδε ένα φως προς τη θάλασσα και πλησίαζε. Και κατέβηκε προς τη θάλασσα και βγήκε το εικόνισμα και κάθισε στον ώμο του!… Και αυτός φοβήθηκε και τράβηξε τον δρόμο για να πάει στ’ Απεράθου. Και σε ορισμένα μέρη στον δρόμο σταμάτησε το εικόνισμα και σημείωνε, λέει, τον Σταυρό και δήλωνε ότι εκεί πρέπει να κτισθούν εκκλησίες. Ύστερα πήγε και μπήκε μέσ’ το χωριό. Εδώ που ’ναι η εκκλησιά η μεγάλη ήταν μια αραχλάδα (αγριαπιδιά) κι ήταν ένας βάτος εκεί πέρα. Κι έφυγε η εικόνα απ’ τον ώμο του βοσκού και πήγε και τρύπωσε εκεί στα βάτα. Αυτός πήγε και ανέφερε στις εκκλησιαστικές αρχές και στον παπά το τι συνέβη. Και πήγανε και πήρανε το εικόνισμα. Και το βάζανε σε ορισμένες εκκλησίες, αλλά αυτό δεν έμενε, μόν’ έφευγε και πήγαινε εκεί πέρα. Κτίσανε τότε ένα μικρό εκκλησιδάκι εκεί, την λέγανε Πρωτόθρονος. Ύστερα δημιουργήθηκε η μεγάλη εκκλησιά και επήρε μέσα και την Πρωτόθρονο.