Μέρος3ο
Τυπογραφεία και Τύπος
Ο Τρ. Ευαγγελίδης λέει ότι στη Σμύρνη υπήρχε τυπογραφείο από το 1813. Το 1830 άρχισε να λειτουργεί το πρώτο τυπογραφείο της Ευαγγελικής , όπου τυπώνονταν τα βιβλία των σχολείων . Το 1850 εκδόθηκε από το τυπογραφείο αυτό το πρώτο μουσικό βιβλίο στην Ανατολή του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση << Στιγμαί >> . Άλλα τυπογραφεία στη Σμύρνη ήσαν τα τυπογραφεία του Τέμπλου και του Φιλολογικού Γυμνασίου . Από τα πρώτα επίσης τυπογραφεία της Σμύρνης ήταν το γαλλικό , οπού τυπωνόταν από το 1821 συνεχώς η γαλλική εφημερίδα << Spectateur Oriental >> κι από το 1870 η << Reforme >> , καθώς η Σμύρνη ήταν το κυριότερο εμπορικό λιμάνι της Ανατολής και οι Γάλλοι είχαν εγκατασταθεί σ΄αυτή . Το 1905 λειτουργούσαν στη Σμύρνη 14 τυπογραφεία καλά καταρτισμένα . Μερικά είχαν και λιθογραφείο , όπως συνέβαινε στις Κυδωνιές με τα περίφημα <<Διδότεια τυπογραφεία >> . Η έκδοση μιας εφημερίδας στη Τουρκία δεν ήταν εύκολη υπόθεση . Οι αρχές με δυσκολία έδιναν άδεια . Η διατήρηση ήταν επίσης προβληματική, γιατί υπήρχε σωρεία απαγορεύσεων. Η μακροβιότερη ήταν η << Αμάλθεια >> (1838 –1922), η οποία τάσσονταν υπέρ της ελληνο-οθωμανικής προσέγγισης και κατά του δημοτικισμού. Ακόμα από το 1831 έως το 1922 εκδόθηκαν 135 ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά έναντι 16 τουρκικών, 34 αρμενικών, 12 εβραϊκών, 1 ιταλικής και 22 γαλλόφωνων.
Σύλλογοι και Σωματεία
Η πνευματική κίνηση συμπληρωνόταν από δραστηριότητα συλλόγων και σωματείων – εκπαιδευτικών, θρησκευτικών, μουσικών, γυμναστικών. Το 1818 ιδρύθηκε ο πρώτος ελληνικός σύλλογος << Ελληνική Λέσχη >> και στη συνέχεια << Το Μουσείο >>, το << Φιλολογικό Μουσείο >>, << Ο Όμηρος >> , << Το Λαϊκό Κέντρο >>, << Η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα >> και οι γυμναστικοί σύλλογοι << Πανιώνιος >> και << Απόλλων >> . Η ανώτερη τάξη της Σμύρνης επιβεβαίωνε την κοινωνική της υπεροχή ιδρύοντας λέσχες ( << Λέσχη των Κυνηγών >> , << Srorting Club >> ), όπου το ελληνικό στοιχείο συνυπήρχε με τις αστικές ελίτ .
Οι ναοί
Πριν από την Καταστροφή του 1922 , η Σμύρνη είχε 16 ορθοδόξους ναούς με σημαντικότερο τον μεγάλο μητροπολιτικό ναό της Αγίας Φωτεινής, με το μεγαλοπρεπές μαρμάρινο κωδωνοστάσιο ύψους 30 μέτρων . Οι άλλοι ναοί ήταν του Αγ. Γεωργίου, κοντά στη μητρόπολη , της Κοίμησης της Θεοτόκου στη συνοικία Φασουλά , ο ναός του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου στα Σχοινάδικα , οι ναοί της Αγ. Αικατερίνης , του Αγ. Τρύφωνα , του Αγ. Δημητρίου , του Αγ. Χαραλάμπους , της Ευαγγελιστρίας , του Αγ. Βουκόλου στον σταθμό Κασαμπά , του Αγ. Κωνσταντίνου , του Αγ. Θεολόγου και της Μεταμόρφωσης στη συνοικία Μορτάκια , του Τιμίου Προδρόμου στη Λυγαριά , των Ταξιαρχών στον περίβολο του νεκροταφείου και ο ναός του Αγ. Νικολάου στην αρμένικη συνοικία .
Τα θέατρα
Μετά το πρώτο θέατρο στον Φραγκομαχαλά το 1775, που κάηκε στο Ρεμπελιό της Σμύρνης το 1779, και το θέατρο της Μαντάμας στον Μπουτζά, όπου έδιναν παραστάσεις ξένοι θίασοι, κτίζεται το 1841 το θέατρο Ευτέρπη , το πρώτο μεγάλο θέατρο της Σμύρνης, 300 θέσεων και 2 θεωρείων. Ακολουθούν το θέατρο Καμεράνο ή Θέατρο Σμύρνης το 1862 , τα θερινά θέατρα Αλάμπρα , Ελδοράδο (μετονομάστηκε σε Απόλλων), Κονκόρδια, που από το 1886 διαρρυθμίζεται σε χειμερινό θέατρο της Προκυμαίας, το κατόπιν θέατρο Παρθενών. Το 1894 ανεγείρεται το θέατρο Σπόρτινγκ Κλαμπ στη θέση του παλιού Ολύμπια, με 600 θέσεις, που το 1920 μετονομάζεται σε θέατρο Κυβέλης προς τιμή της μεγάλης ηθοποιού και αποτελεί τον πυρήνα της θεατρικής ζωής. Επίσης πολλά καφενεία μετατρέπονται σε θέατρα. Στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα χτίζεται το θέατρο Χαβούζας στον Μπουρνόβα, ενώ στα προάστια και σε συνοικίες της Σμύρνης ξεπροβάλλουν θέατρα όπου φιλοξενούνται δευτερεύοντες θίασοι. Η θεατρική ζωή εξυπηρετείται από τα θέατρα Γκαίϋ (1909), που μεταβαπτίζεται σε Ίριδα, και το πολυτελές θέατρο Σμύρνης το 1911 , με το οποίο η Σμύρνη αποκτά ένα από τα ωραιότερα και κομψότερα θέατρα των Βαλκανίων και της Ανατολής.
Άποψη από το εσωτερικό του «Θεάτρου Σμύρνης». Πρόγραμμα από την παράσταση του θιάσου Κυβέλης Αδριανού στο έργο του Σπ. Μελά
(φωτ.: Αρχείο Ενώσεως Σμυρναίων) «Το χαλασμένο σπίτι», στο θέατρο «Σπόρτιγκ Κλουμπ»
Έθιμα και παραδόσεις
Στη Σμύρνη , την παραμονή της Πρωτοχρονιάς συνήθιζαν να στολίζουν τραπέζι με ξηρούς καρπούς και γλυκίσματα για να κεράσουν τον Άγιο Βασίλη , όταν θα επισκεπτόταν το σπίτι . Η νοικοκυρά ράντιζε το σπίτι με ξηρούς καρπούς κι έλεγε : << Κάλαντα και καλού σκαίρα και πάντα και του χρόνου . >> . Το πρωί όλη η οικογένεια πήγαινε στη λειτουργία . Ο πατέρας έπαιρνε ένα ροδί στην τσέπη του ν΄ αγιαστεί . Μόλις επέστρεφαν, έσπαζε το ροδί πίσω από την πόρτα λέγοντας : << Καλημέρα, έτη πολλά ! >> . Το ρόδι έπρεπε να είναι γερό και τα σπυριά του τραγανά, γιατί, αν ήταν σάπιο, κάτι κακό θα τύχαινε . Στη Σμύρνη χτυπάγανε με δύναμη το ρόδι να σκορπίσει . Έκαναν ποδαρικό πατώντας σίδερο λέγοντας: << Σίδερο πάνω, σίδερο κάτω, σίδερο οι άνθρωποι που είναι μέσα, σίδερο η μέση μου, σίδερο η κεφαλή μου! >> . Ο νοικοκύρης έκανε το σταυρό του , σταύρωνε με το μαχαίρι τρεις φορές την πίτα και έκοβε τόσα κομμάτια όσα και τα μέλη της οικογένειας . Το πρώτο κομμάτι ήταν του Χριστού, μετά της Παναγίας, του Αη Βασίλη, του σπιτιού και του φτωχού. Χαρακτηριστικό στοιχείο ήταν το φλουρί, με το οποίο δοκίμαζαν την τύχη τους . Σε οποίον έπεφτε το φλουρί , αυτός θα ήταν ο ευνοούμενος της νέας χρονιάς . Κομμάτια της βασιλόπιτας οι νοικοκυρές αφήναν, μαζί με ξηρούς καρπούς και γλυκά, στις δημόσιες βρύσες, για τους περαστικούς και τους φτωχούς. Μετά επέστρεφαν αμίλητες, με το νερό της βρύσης για να << τρέχουν>> αγαθά στα σπίτια τους . Για το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι οι νοικοκυρές ετοίμαζαν συνήθως κόκορα κοκκινιστό στην κατσαρόλα, κεμπάπ με ρύζι – γενικά φαγητά με ρύζι, για να είναι ευνοϊκός ο νέος χρόνος .
Η Φιλιώ Χαϊδεμένου θυμάται για τις γιορτές: << Είχαμε τις Αποκριές τα γλέντια , είχαμε το Πάσχα τα γλέντια, όλα αυτά τα γλεντάγαμε εμείς , δε γλεντάγαμε μια μέρα . Τα Χριστούγεννα ήτανε γιορτή , κρατούσε μια εβδομάδα , βγαίνανε οι άντρες επίσκεψη τα Χριστούγεννα και του Αη Βασιλειού , και οι γυναίκες βγαίνανε των Φωτών· βγαίνανε μετα, ας πούμε, από την εκκλησία. Οι άντρες μένανε στα σπίτια και οι γυναίκες βγαίνανε και κάνανε επίσκεψη , και πηγαίνανε από σπίτι σε σπίτι, ας πούμε, γιατί εκεί ήταν όλα τα σπίτια ανοιχτά τις γιορτές, δεν ήταν να πάω στου θείου ή στου ανιψιού ή στου μπάρμπα ή… . Περνάς το δρόμο και κάθονται στη πόρτα << Περάστε και από το δικό μας, δεν έρχεστε ;>> .Το θεωρούσανε , πως να στο πω , προσβλητικό, δηλαδή περιφρονητικό, να μην μπαίνεις στο σπίτι να σε σερβίρουνε αυτά τα ωραία γλυκίσματα και όλα αυτά που αγωνίζονταν οι γυναίκες να φτιάξουν.>>
Οι αποκριάτικες γιορτές αποτελούσαν παλλαϊκή εκδήλωση χαράς για ολόκληρη την πόλη . Για την << αφρόκρεμα >> της Σμύρνης ο χορός της << Ελληνικής Λέσχης >> υπέρ του Νοσοκομείου << Άγιος Χαράλαμπος >> ήταν το μεγάλο κοσμικό γεγονός της χρονιάς και ο απόηχος κρατούσε για μέρες. Ολομέταξα ντόμινα, κολομπίνες με φούστες από δαντέλα, πεταλούδες με χρυσοπλούμιστα φτερά στροβιλίζονταν στο ρυθμό του βαλς και χόρευαν καντρίλιες, πόλκα, λανσιέ με κομψούς πιερότους , κόντηδες, μαρκησίους. Το μεγάλο αποκριάτικο πανήγυρι άρχιζε στα σπίτια και τα σοκάκια με την έναρξη του Τριωδίου και κορυφωνόταν την τελευταία Κυριακή με καθολική συμμετοχή των Σμυρναίων. Κουδουνάτοι (μεταμφιεσμένοι) ή όχι, οι Έλληνες της Σμύρνης κατέκλυζαν τους δρόμους για ν΄ απολαύσουν τις αποκριάτικες άμαξες, που περνούσαν μέσα από κορδέλες, πεταλάκια , σοκολάτες, λουλούδια. Το 1904 σχηματίστηκε ειδική επιτροπή (Κομιτάτο), για να οργανώσει καλυτέρα τις αποκριάτικες εκδηλώσεις . Τότε άρχισε για πρώτη φορά και η παρέλαση των αρμάτων, που ξεκινούσαν από την Προκυμαία για να καταλήξουν μπροστά στο γαλλικό προξενείο. Εκεί η κριτική επιτροπή έκανε τη βράβευση του καλύτερου αποκριάτικου άρματος .
Η σμυρνιοπούλα ΙΔΑ ΙΝΝ. ΑΡΓΥΡΟΗΟΑΛΟΥ με αποκριάτικη ενδυμασία , 1905
( φωτ .: Αρχείο Ενώσεως Σμυρναίων )
